Vấn đề rất nóng của thị trường xăng dầu trong nước thời gian qua (đặc biệt trong năm 2022) dường như phần nào lắng xuống khi giá dầu trên thị trường thế giới hiện ở mức thấp hơn và tương đối ổn định. Tuy nhiên các chuyên gia cảnh báo, bất cập vẫn còn đó và tiềm ẩn những tác động tiêu cực không nhỏ đến nền kinh tế, đời sống người dân và sản xuất kinh doanh.
Sàn đấu giá xăng dầu sẽ giải quyết các bất cập thị trường
Đỗ Lê
Vấn đề rất nóng của thị trường xăng dầu trong nước thời gian qua (đặc biệt trong năm 2022) dường như phần nào lắng xuống khi giá dầu trên thị trường thế giới hiện ở mức thấp hơn và tương đối ổn định. Tuy nhiên các chuyên gia cảnh báo, bất cập vẫn còn đó và tiềm ẩn những tác động tiêu cực không nhỏ đến nền kinh tế, đời sống người dân và sản xuất kinh doanh.
Khuyến nghị áp thuế tuyệt đối
Việc tạo dựng được một thị trường xăng dầu hiệu quả, mặt bằng giá thấp và ổn định hơn sẽ giúp tăng phúc lợi hộ gia đình Việt Nam trong dài hạn. Đây là một trong những kết quả thu được từ nghiên cứu “Những đặc điểm cần lưu ý của thị trường xăng dầu Việt Nam và sự ảnh hưởng đến phúc lợi hộ gia đình" do Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS), Liên minh Công bằng Thuế Việt Nam (VATJ) công bố ngày 27/6. Sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng thông qua mô hình hồi quy ước lượng tác động của chi tiêu cho xăng dầu bình quân đối với phúc lợi đa chiều bình quân của hộ gia đình Việt Nam giai đoạn 2012-2018, nhóm tác giả nhận thấy: khi chi tiêu cho xăng dầu bình quân của hộ gia đình tăng lên thì phúc lợi đa chiều bình quân đầu người của hộ giảm xuống. Đồng thời, hộ gia đình thu nhập thấp có ít khả năng tiết kiệm chi tiêu xăng dầu hơn hộ gia đình có thu nhập cao (bởi họ tiêu dùng xăng dầu ở mức cần thiết nên ít bị co dãn về giá đối với mặt hàng này), hàm nghĩa dễ bị ảnh hưởng nhiều hơn do sự thay đổi giá xăng dầu so với các nhóm thu nhập trung bình, khá và giàu.
Qua nghiên cứu, “chụp ảnh cắt lớp” về thị trường xăng dầu, cũng cho thấy một số đặc điểm chính khác của thị trường xăng dầu Việt Nam. Theo đó, các quy định chi tiết và chặt chẽ trong Nghị định 95/2021/NĐ-CP và Nghị định 83/2014/NĐ-CP được xem như nhằm hướng tới mục đích duy trì ổn định của thị trường xăng dầu. Tuy nhiên, các chính sách này cũng gián tiếp gây ra ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường và các bên liên quan tham gia thị trường. Đơn cử, các quy định kiểm soát chặt chẽ cấu trúc của chuỗi cung ứng từ phân phối tới bán lẻ tạo thành hiện tượng “độc quyền bán”, qua đó duy trì sức mạnh vốn có của các doanh nghiệp mà do điều kiện lịch sử đã bao trùm cả chuỗi cung ứng từ phân phối tới bán lẻ (như trong thị phần xăng dầu của các thương nhân đầu mối, chỉ riêng Petrolimex chiếm khoảng 50%; PVOIL chiếm 18%; 33 doanh nghiệp còn lại chỉ chiếm 24%).
“Hệ quả là thị trường xăng dầu có tính độc quyền bán cao, dẫn tới rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng như đã thấy trong một số diễn biến gần đây. Như vậy, mục đích chính của quản lý thị trường đã không đạt được”, PGS.TS. Nguyễn Đức Thành, Giám đốc VESS cho biết.
Bên cạnh đó, cơ chế hiện hành nhằm thực hiện dự trữ xăng dầu quốc gia đang đặt trách nhiệm lên doanh nghiệp đầu mối, làm gia tăng chi phí cho các doanh nghiệp này vì họ phải gánh chịu hoàn toàn các chi phí liên quan. Gánh nặng này lại được chuyển lên vai người tiêu dùng cuối cùng. Trên thực tế, tổng mức dự trữ xăng dầu Việt Nam hiện đang ở mức khiêm tốn (chỉ khoảng 65 ngày nhập ròng) - khá thấp so với tiêu chuẩn dữ trữ xăng dầu quốc gia của Tổ chức Năng lượng Quốc tế (IEA) là 90 ngày nhập ròng. Mức dự trữ này khó có thể đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia trong bối cảnh thị trường xăng dầu thế giới có biến động bất ngờ hoặc xảy ra các biến cố trong quan hệ quốc tế.
Các chuyên gia thực hiện nghiên cứu cũng chỉ ra, cách tính thuế hoàn toàn theo tỷ lệ (thuế nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế VAT) hiện nay có thể khiến nguồn thu ngân sách bị động, có thể hụt đi khi giá thế giới giảm đột ngột hoặc khuyếch đại giá trong nước khi giá thế giới tăng mạnh (hiệu ứng gia tốc). “Việt Nam là một trong số ít các quốc gia đa phần sử dụng các khoản thuế tương đối (theo tỷ lệ) để áp lên mặt hàng xăng dầu, đồng thời là quốc gia hiếm hoi áp trực tiếp đồng thời hai khoản thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế bảo vệ môi trường lên mặt hàng xăng dầu. Chính sách thuế hiện tại có thể không còn phù hợp với bối cảnh giá xăng dầu thế giới biến động bất thường như hiện nay”, PGS.TS. Nguyễn Đức Thành nói.
Theo tính toán của nhóm nghiên cứu, với tỷ trọng thuế lên tới 25% (năm 2022), việc thay đổi cách áp thuế lên mặt hàng xăng dầu có thể giúp thay đổi giá xăng dầu bán lẻ một cách đáng kể. Nhóm tác giả khuyến nghị, nên thay đổi cách áp hai khoản thuế bảo vệ môi trường hoặc thuế tiêu thụ đặc biệt theo hướng như các quốc gia khác trên thế giới (gộp 2 loại vào 1 hoặc bỏ 1 trong 2). Đồng thời, nên sử dụng thuế tuyệt đối thay vì thuế tương đối. Cụ thể như với thuế tiêu thụ đặc biệt, mức gợi ý là 2.000 đồng/lít. Ngay cả các loại thuế tương đối vốn có (như VAT, thuế nhập khẩu), cũng nên cân nhắc một giới hạn tuyệt đối, ví dụ ở mức 3.000 đồng/lít. Những mức thuế tuyệt đối này có thể được điều chỉnh định kỳ theo điều kiện thị trường và xã hội.
Nên thành lập sàn giao dịch xăng dầu
Về lâu dài, cần cải cách thị trường xăng dầu theo hướng tách bạch các phân đoạn thị trường trong chuỗi cung ứng (xuất nhập khẩu, phân phối, đại lý, bán lẻ…) để tăng tính chuyên môn hóa của mỗi phân đoạn và tính cạnh tranh trong mỗi phân đoạn. Bên cạnh đó, cần tăng tính cạnh tranh trên tất cả các phân đoạn thị trường của toàn chuỗi cung ứng thông qua việc giảm điều kiện kinh doanh (nhằm giảm điều kiện gia nhập thị trường), thông qua các giải pháp cụ thể như: Xem xét loại bỏ quy định về khoảng cách tối thiểu giữa các cây xăng để tăng tính cạnh tranh; quy rõ trách nhiệm về chất lượng sản phẩm cho các bên tham gia trong thị trường; sửa đổi chính sách liên quan như các quy định vận hành thị trường, chiết khấu, cho phép doanh nghiệp bán lẻ được nhập xăng dầu từ nhiều nguồn cung cấp khác nhau…
Các chuyên gia của VESS cũng cho rằng, cần hướng đến để thị trường tự vận hành giá xăng dầu dưới sự giám sát của Nhà nước. Cùng với đó, cần làm rõ trách nhiệm của Nhà nước trong việc thực hiện dự trữ xăng dầu quốc gia, tách chức năng chính sách khỏi chức năng kinh doanh của các doanh nghiệp đầu mối. Một đề xuất quan trọng khác là trong lộ trình cải cách xăng dầu tới đây, Chính phủ nên xem xét nghiên cứu cho hình thành, xây dựng sàn giao dịch cung cấp xăng dầu trong nước để tác động đến giá xăng dầu cốt lõi trong tính giá cơ sở, cũng như giải quyết vấn đề về dự trữ xăng dầu quốc gia.
Đồng tình với đề xuất này, ông Phạm Ngọc Hùng, chuyên gia xăng dầu, cho rằng, các chính sách (Nghị định 83) về kinh doanh xăng dầu bộc lộ nhiều bất cập và Chính phủ, Bộ Công thương và các cơ quan chức năng đang nghiên cứu hoàn thiện sửa đổi. “Dù sửa đổi thế nào thì các mục tiêu cần đạt được là: Minh bạch trong kinh doanh xăng dầu; Hệ thống điều hành phải trơn tru theo kinh tế thị trường có sự cạnh tranh; Người dân phải được hưởng lợi nhất; Luôn có đủ lượng xăng dầu cung ứng, qua đó đảm bảo an ninh năng lượng; Tránh lợi ích nhóm trong kinh doanh xăng dầu”, chuyên gia này nói và cho rằng, tất cả những vấn đề này sẽ được giải quyết khi Việt Nam thiết lập được sàn đấu giá xăng dầu trong nước. Ông Phạm Ngọc Hùng cũng nhấn mạnh việc lập sàn đấu giá xăng dầu là hoàn toàn khả thi bởi đến nay, lượng tiêu thụ xăng dầu rất lớn (24-25 triệu tấn/năm) và hiện nguồn cung trong nước đã chiếm 70%, thời gian tới đây còn tăng hơn nữa khi có thêm Tổ hợp hóa dầu Long Sơn đi vào hoạt động.