Ổn định tài chính trong bối cảnh tăng cường hội nhập kinh tế quốc tế
Trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào kinh tế quốc tế, bao gồm cả hội nhập về lĩnh vực tài chính, ngân hàng, bất kỳ sự biến động nào từ nền kinh tế thế giới cũng đều có ảnh hưởng đến kinh tế vĩ mô Việt Nam nói chung và hệ thống tài chính, ngân hàng nói riêng. Với việc Việt Nam đã chính thức trở thành thành viên của Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) và hoàn thành việc ký kết Hiệp định Đối tác Kinh tế Chiến lược xuyên Thái Bình Dương (TPP), mức độ mở cửa và tự do hóa các giao dịch vốn sẽ tăng lên đáng kể, qua đó mở rộng mức độ liên thông của hệ thống tài chính, ngân hàng trong nước với thị trường tài chính quốc tế. Trong khi đó, hệ thống tài chính, ngân hàng Việt Nam đã bộc lộ nhiều bất cập về khả năng phát triển bền vững. Điều này làm thay đổi đáng kể những yêu cầu đặt ra đối với việc ổn định hệ thống ngân hàng nói riêng và hệ thống tài chính Việt Nam nói chung. Vậy làm thế nào để duy trì “sự ổn định của hệ thống tài chính” trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế?
Ổn định tài chính là gì?
Việc định nghĩa được ổn định tài chính đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các công cụ phân tích thích hợp cũng như các chính sách điều hành an toàn vĩ mô. Tuy nhiên, hiện nay trên thế giới, có rất nhiều định nghĩa về ổn định tài chính, ví dụ:
Ổn định hệ thống tài chính nghĩa là một hệ thống tài chính mà trong đó các chủ thể - trung gian tài chính, thị trường tài chính và hạ tầng tài chính thực hiện tốt các chức năng của mình và có khả năng chống đỡ được các cú sốc tiềm ẩn (Ngân hàng Trung ương Thụy Sỹ).
Ổn định tài chính là khả năng vận hành tốt các chức năng chính của hệ thống tài chính, kể cả trong thời kỳ kinh tế căng thẳng và thời kỳ điều chỉnh cơ cấu nhằm giúp phân bổ một cách có hiệu quả các nguồn lực và rủi ro tài chính cũng như tạo nền tảng hạ tầng tài chính hiệu quả (Ngân hàng Trung ương Đức).
Ổn định hệ thống tài chính là 1 trạng thái mà trong đó các trung gian tài chính, thị trường và hạ tầng tài chính phân bổ tốt các luồng vốn giữa tiết kiệm và đầu tư, nhờ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế (Ngân hàng Trung ương Úc).
Ổn định tài chính hàm ý việc xác định rủi ro trong hệ thống tài chính và hành động để giảm thiểu chúng (Ngân hàng Trung ương Anh).
Ổn định tài chính là một trạng thái trong đó hệ thống tài chính gồm các trung gian tài chính, thị trường và hạ tầng tài chính có khả năng chống đỡ được các cú sốc và những rủi ro do sự mất cân đối tài chính gây ra từ đó làm giảm bớt khả năng sụp đổ của các trung gian tài chính vốn có tác động tiêu cực đối với việc phân bổ tiết kiệm và đầu tư (Ngân hàng Trung ương Châu Âu).
Qua tổng kết quan điểm của một số NHTW trên thế giới, có thể thấy rằng mặc dù hiện nay chưa có một định nghĩa chính thức cho thuật ngữ “Ổn định tài chính”, tuy nhiên thuật ngữ này có thể bao gồm nội hàm sau:
Thứ nhất, các yếu tố chính của hệ thống tài chính (thị trường tài chính, các định chế tài chính, hạ tầng tài chính) thực hiện các chức năng của nó “thông suốt” góp phần phân bổ có hiệu quả nguồn lực của nền kinh tế.
Thứ hai, rủi ro cấp độ hệ thống cần được đánh giá chính xác và quản lý hiệu quả để tránh khả năng sụp đổ hệ thống tài chính.
Thứ ba, để đảm bảo mục tiêu duy trì ổn định của cả hệ thống tài chính đòi hỏi phải có sự phối hợp của các cơ quan nhà nước trong hệ thống giám sát tài chính quốc gia; và trong phần lớn các mô hình tổ chức hệ thống giám sát tài chính, NHTW là cơ quan có chức năng chủ đạo trong việc thực hiện chức năng ổn định tài chính.
Sự cần thiết phải ổn định hệ thống tài chính
Ổn định tài chính không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định giá cả (mục tiêu chính của NHTW) mà còn góp phần hỗ trợ phát triển kinh tế bền vững vì sự ổn định đó tạo ra môi trường thuận lợi hơn cho cả nhà đầu tư và người gửi tiền, tăng hiệu quả của hoạt động trung gian tài chính, tăng các chức năng của các thị trường tài chính và cải thiện phân phối nguồn lực để phát triển hệ thống tài chính lành mạnh và minh bạch, giảm đi các cú sốc và rủi ro hệ thống. Một hệ thống tài chính ổn định là hệ thống hoạt động lành mạnh, tin cậy và hiệu quả, ít biến động và có khả năng hấp thụ các cú sốc. Ngược lại mất ổn định tài chính kéo theo những tình trạng như: (i) giảm tính hiệu quả của chính sách tiền tệ; (ii) làm suy yếu chức năng trung gian của hệ thống tài chính do phân phối nguồn lực không hợp lý, làm trì trệ sự phát triển của nền kinh tế; (iii) làm mất niềm tin của người dân vào hệ thống tài chính; (iv) mất nhiều chi phí để giải quyết sự yếu kém của hệ thống tài chính. Vì những lý do này, nhiều nước trên thế giới đã bắt đầu chú trọng nhiều hơn đến ổn định tài chính khi thực thi các chính sách của mình, đặc biệt trong bối cảnh xuất hiện ngày càng nhiều các nhân tố mới có khả năng gây bất ổn tài chính như mối liên kết ngày càng chặt chẽ giữa khu vực tài chính của các quốc gia và sự phát triển không ngừng của các công cụ tài chính phức tạp.
Tại sao NHTW nên đóng vai trò chủ đạo trong việc ổn định hệ thống tài chính?
Giữ vững ổn định tài chính là vai trò của đa số NHTW. Khi hệ thống tài chính trở nên bất ổn, ví dụ như thị trường tài chính biến động và căng thẳng, cần phải cung cấp một lượng tiền lớn để giải quyết tình trạng đó. Lịch sử cho thấy NHTW đã thực hiện tốt chức năng duy trì ổn định tài chính vì NHTW có khả năng ngay lập tức “bơm” một lượng thanh khoản lớn do được độc quyền phát hành tiền.
Ổn định tài chính tăng cường tính hiệu quả cho chính sách tiền tệ của NHTW. Hệ thống tài chính cung cấp rất nhiều thông tin cần thiết để NHTW điều hành chính sách tiền tệ. Hệ thống tài chính cũng là kênh truyền tải chính sách tiền tệ chủ yếu đến nền kinh tế thực. Sự bất ổn của hệ thống tài chính có thể ảnh hưởng đến mức độ hữu dụng của các thông tin sử dụng trong điều hành chính sách tiền tệ (bao gồm các biến số giá cả và diễn biến giao dịch trên thị trường tài chính), qua đó, làm giảm hiệu quả chính sách. Chính vì lẽ đó, NHTW rất chú trọng ổn định tài chính để tăng cường tính hiệu quả của chính sách tiền tệ.
NHTW có lợi thế trong việc phân tích sự ổn định của hệ thống tài chính. Các nhân tố gây sốc và cơ chế truyền dẫn sốc ngày càng trở nên đa dạng và phức tạp hơn do mức độ liên thông giữa thị trường tài chính trong nước và quốc tế cũng như mức độ liên kết giữa thị trường tài chính và các tổ chức tài chính không ngừng được mở rộng dưới tác động của tiến trình tự do hóa tài chính và toàn cầu hóa. Trước thực tế này, việc phân tích sự ổn định từng tổ chức tài chính hay từng thị trường tài chính một cách riêng lẻ là chưa đủ mà cần phải đánh giá sự ổn định của hệ thống tài chính một cách tổng thể, kết hợp với việc xem xét bối cảnh kinh tế vĩ mô trong và ngoài nước. NHTW có thể đáp ứng tốt yêu cầu này vì NHTW có lợi thế trong việc phân tích ổn định hệ thống tài chính. Phân tích vĩ mô tổng thể hệ thống tài chính chính là nền tảng trọng yếu để đảm bảo ổn định tài chính.
NHTW duy trì ổn định tài chính thông qua hiệu quả hoạt động của hệ thống thanh toán và thanh toán bù trừ. Ổn định tài chính không thể đảm bảo nếu các giao dịch thanh toán giữa các chủ thể kinh tế không được thực hiện thông suốt. Nếu một chủ thể không thể thanh toán kịp thời thì có thể khiến cho cả hệ thống thanh toán bị gián đoạn hoặc ngưng trệ, qua đó ảnh hưởng đến hoạt động của cả hệ thống tài chính. Chính vì lẽ đó, NHTW duy trì ổn định tài chính thông qua việc vận hành và giám sát hiệu quả các hệ thống thanh toán và thanh toán bù trừ.
Nguồn: Tổng hợp từ NHTW Indonesia, IMF và các nguồn khác.
Cơ sở pháp lý của NHNN trong việc thực hiện chức năng ổn định tiền tệ - tài chính
Việt Nam là một nền kinh tế nhỏ nhưng có độ mở lớn và thị trường vốn tương đối mở để thu hút đầu tư trực tiếp cũng như gián tiếp từ nước ngoài. Do vậy, ảnh hưởng lan truyền từ kinh tế thế giới đến thị trường trong nước cũng ngày càng rõ rệt và mạnh mẽ hơn. Trước những diễn biến đó, trên cơ sở quy định của Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam năm 2010, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 156/2013/NĐ-CP (ngày 11/11/2013) quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của NHNN, trong đó quy định rõ NHNN có chức năng tổng hợp, phân tích, dự báo tình hình tiền tệ, tài chính; đề xuất các biện pháp ngăn ngừa rủi ro có tính hệ thống trong lĩnh vực tiền tệ, tài chính; và xây dựng chính sách, biện pháp ứng phó với khủng hoảng, đảm bảo ổn định hệ thống tiền tệ, ngân hàng, tài chính như một chức năng quan trọng mà một NHTW cần phải có sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu vừa qua. Đồng thời, Nghị định bổ sung Vụ Ổn định tiền tệ- tài chính vào cơ cấu tổ chức của NHNN. Việc này hoàn toàn phù hợp với xu hướng ngày càng có nhiều các nước trên thế giới luật hóa chức năng “Ổn định tài chính” của NHTW cũng như phát triển bộ phận chuyên trách về ổn định tài chính thuộc NHTW.
Nội dung và phương pháp triển khai chức năng ổn định tiền tệ - tài chính
Để chuẩn bị cho việc hội nhập quốc tế trong lĩnh vực tài chính ngân hàng nói riêng và hội nhập kinh tế nói chung , để cơ hội được chuyển hóa thành lợi ích cụ thể và rủi ro được kiểm soát, cần phải chủ động triển khai công tác chuẩn bị ở cả 3 nhóm chủ thể: các cơ quan quản lý, doanh nghiệp-ngân hàng và người dân. Cụ thể:
(i) Một là, các cơ quan chức năng thực hiện ổn định tài chính, với NHNN làm đầu mối, sẽ hoàn thiện khuôn khổ an toàn vĩ mô với hành lang pháp lý đủ thẩm quyền và trách nhiệm rõ ràng giữa các đơn vị hữu quan, với thể chế phù hợp, thuận lợi cho tích hợp thông tin kịp thời phục vụ công tác nhận diện rủi ro hệ thống tài chính. NHNN sẽ tiếp tục nghiên cứu, phát triển các phương pháp, mô hình, công cụ giám sát an toàn vĩ mô đối với hệ thống tài chính (do IMF và BIS giới thiệu đã được nhiều nước áp dụng hiệu quả) để đảm bảo hiệu quả ngăn ngừa rủi ro tổng thể và giảm thiểu các ngoại ứng không mong muốn đối với nền kinh tế. Đồng thời, NHNN rất cần sự phối hợp nhịp nhàng trong quá trình hoạch định chính sách và cung cấp, chia sẻ thông tin kịp thời từ Bộ Tài chính, Ủy ban Giám sát Tài chính Quốc gia, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, và các Bộ ngành liên quan khác bởi lẽ ổn định tài chính là một nhiệm vụ rộng lớn, đòi hỏi sự tham gia của rất nhiều cơ quan Chính phủ. Hơn nữa, cơ chế điều hành và quản lý minh bạch, thông tin kịp thời đến nhân dân và thị trường cũng là một nhân tố quan trọng và cần nhận được sự phối hợp tích cực của các cơ quan liên quan.
(ii) Hai là, các ngân hàng, tổ chức tài chính, dưới sự giám sát và hướng dẫn của NHNN và các cơ quan liên quan, phải đẩy nhanh thực hiện những những cải cách cần thiết đã thống nhất với các cơ quan quản lý, đặc biệt không ngừng cải thiện công tác quản trị điều hành và quản lý rủi ro. Điều này không chỉ hỗ trợ cho công tác giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước, mà hơn hết là đem lại lợi ích sống còn cho chính các tổ chức tài chính đó.
(iii) Ba là, người dân hay khách hàng sử dụng các sản phẩm/dịch vụ tài chính, ngân hàng, cần được nâng cao kiến thức tài chính, nhận thức về quyền lợi chính đáng của họ trong việc sử dụng các sản phẩm/dịch vụ tài chính, ngân hàng. NHNN và các cơ quan liên quan với sự hỗ trợ của Ngân hàng Thế giới và các nhà tài trợ cần tăng cường các qui định bảo vệ khách hàng và nghiên cứu, triển khai các chương trình nâng cao kiến thức tài chính cho người dân, đặc biệt trong các vùng miền và khu vực kém lợi thế kinh tế.
Tóm lại, để có thể tối đa hóa lợi ích và giảm thiểu rủi ro từ quá trình hội nhập, yêu cầu chung đặt ra là xây dựng hệ thống các khuôn khổ và quy định nhằm theo dõi, đánh giá rủi ro, và điều tiết chính sách phù hợp với mức độ rủi ro của hệ thống tài chính một cách tổng thể và đồng bộ.
Hà Thu Trang
Vụ Ổn định Tiền tệ - Tài chính