Trong những năm gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) đã chuyển từ khái niệm công nghệ tương lai thành động lực đầu tư chủ đạo của các tập đoàn, chính phủ và cơ quan hoạch định chính sách. Nhưng câu hỏi lớn nhất vẫn là: AI sẽ tạo ra bước nhảy vọt năng suất như kỳ vọng hay chỉ là một chu kỳ hưng phấn nhất thời?
Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)
Trong bài phát biểu với chủ đề “Sức mạnh chuyển đổi của AI: Thời điểm để châu Âu hành động” tại Bratislava, ngày 24/11/2025, Chủ tịch Ngân hàng Trung ương Châu Âu (ECB) Christine Lagarde đưa ra một nhận định đáng chú ý: AI có những đặc tính khiến nó lan tỏa và tạo hiệu quả nhanh hơn nhiều so với các cuộc cách mạng công nghệ trước từ điện, máy tính đến Internet. Điều đó đồng nghĩa tác động của AI lên kinh tế toàn cầu có thể xuất hiện sớm hơn dự đoán.
Với châu Âu, nơi mà tăng năng suất gần như “dừng” lại trong suốt hơn một thập kỷ và tăng trưởng có xu hướng chậm kéo dài, sự xuất hiện của AI không chỉ là cơ hội công nghệ. Nó là phép thử mang tính chiến lược, đó là châu Âu sẽ tận dụng được cơ hội để tái tạo lợi thế cạnh tranh hay tiếp tục tụt lại phía sau?
Một cuộc cách mạng công nghệ có thể đến nhanh hơn
Lịch sử từng nhiều lần chứng minh rằng những đột phá công nghệ lớn đều cần thời gian dài để tạo ra mức tăng năng suất rõ nét. Việc điện khí hóa từng mất hàng thập kỷ, máy tính cũng phải chờ đến cuối thế kỷ trước mới làm thay đổi năng suất lao động. Tuy nhiên, AI lại có hai đặc điểm khiến chu kỳ này có thể rút ngắn đáng kể. Cụ thể:
Thứ nhất, vòng lặp tự cải thiện là động cơ tăng tốc đặc biệt của AI. Khác với nhiều công nghệ trước đây, AI có khả năng học hỏi từ chính dữ liệu mà nó tạo ra, từ đó tự cải thiện theo cấp số nhân. Điều này thúc đẩy tốc độ đổi mới nhanh hơn bất kỳ giai đoạn nào trong lịch sử.
Một minh chứng dễ thấy là lĩnh vực khoa học về sự sống, trong suốt 50 năm, giới khoa học chỉ giải mã được khoảng 200.000 cấu trúc protein. Nhưng AI đã dự đoán chính xác hơn 200 triệu cấu trúc chỉ trong một năm. Đây là bước tiến không chỉ về tốc độ mà còn về khả năng giải quyết những vấn đề từng được xem là bất khả thi.
Sự bùng nổ này có nghĩa rằng chi phí tạo ra tri thức mới giảm mạnh, mở đường cho những đột phá trong y tế, năng lượng, vật liệu mới và công nghiệp chế tạo.
Thứ hai, hạ tầng sẵn có, không cần xây dựng lại từ đầu như điện hay máy tính. Một trong những rào cản lớn nhất của các cuộc cách mạng công nghệ trước là cần hạ tầng mới, đó là điện cần mạng lưới quốc gia, máy tính cần phần mềm và nền tảng riêng.
Ngược lại, AI tận dụng toàn bộ hạ tầng Internet và thiết bị sẵn có. Quan trọng hơn, AI có thể tương tác với người dùng thông qua ngôn ngữ tự nhiên, giúp bất kỳ cá nhân hay doanh nghiệp nào cũng có thể sử dụng mà không cần kỹ năng lập trình. Nhờ đó, tốc độ phổ cập của AI gần như ngay lập tức, không qua nhiều năm chuyển đổi như các công nghệ cũ.
Cơ hội lớn mở ra trước mắt châu Âu
Trong khi Mỹ và Trung Quốc dẫn đầu về nghiên cứu nền tảng, châu Âu lại có một lợi thế khác. Đó là bí quyết công nghệ, hệ sinh thái sản xuất đa dạng và nguồn dữ liệu phong phú, chất lượng cao.
Điều này đặt châu Âu vào vị thế đặc biệt, không nhất thiết phải dẫn đầu về mô hình AI quy mô lớn, nhưng có thể trở thành trung tâm ứng dụng AI hàng đầu, nhất là trong những ngành mà châu Âu vốn mạnh như chế tạo máy, ô tô, năng lượng sạch và chuỗi cung ứng toàn cầu.
Doanh nghiệp châu Âu đang chuyển động nhanh hơn nhiều người nghĩ: Các khảo sát cho thấy tốc độ ứng dụng AI của các doanh nghiệp châu Âu không kém Mỹ, đặc biệt trong các lĩnh vực như tài chính - ngân hàng, logistics, sản xuất thông minh, y tế và dược phẩm. Nhiều tập đoàn đã bắt đầu “điện toán hóa” quy trình sản xuất, tự động hóa kiểm định chất lượng, tối ưu chuỗi cung ứng và nâng cao an toàn sản xuất nhờ AI.
Dữ liệu - nguồn lực chiến lược châu Âu đang nắm rất vững: Không giống nhiều nền kinh tế, châu Âu sở hữu kho dữ liệu cực kỳ phong phú trong các lĩnh vực như chăm sóc sức khỏe, công nghiệp chế tạo, giao thông - vận tải, môi trường và năng lượng.
Những sáng kiến như Manufacturing-X và Catena-X trong ngành ô tô, không gian dữ liệu y tế châu Âu (European Health Data Space) giúp kết nối dữ liệu giữa các doanh nghiệp và ngành nghề. Đây là điều kiện lý tưởng để huấn luyện các mô hình AI chuyên sâu mà không nền kinh tế nào khác có được ở quy mô tương tự. Nếu tận dụng tốt, châu Âu có thể trở thành trung tâm của các ứng dụng AI công nghiệp và y tế.
Dù cơ hội lớn, rủi ro cũng không nhỏ. Đó là, chi phí năng lượng cao làm giảm hấp dẫn đầu tư hạ tầng AI. Trung tâm dữ liệu, nền tảng của AI, tiêu thụ lượng điện khổng lồ. Châu Âu có mức giá điện cao hơn Mỹ và chậm cấp phép các dự án hạ tầng mới, khiến tiến độ xây dựng trung tâm dữ liệu thường bị kéo dài. Bên cạnh đó là hệ thống phân mảnh, một điểm yếu cố hữu. AI là lĩnh vực đòi hỏi đầu tư rủi ro lớn và dài hạn. Trong khi đó, thị trường vốn châu Âu bị chia cắt giữa các quốc gia, thiếu các quỹ đầu tư mạo hiểm quy mô lớn, cản trở sự hình thành các “hệ sinh thái AI” trong nước.
Nguy cơ phụ thuộc vào công nghệ bên ngoài
Nếu các doanh nghiệp châu Âu sử dụng nền tảng đám mây, chip xử lý, phần mềm lõi hay mô hình ngôn ngữ từ các tập đoàn ngoài châu Âu, họ có thể gặp rủi ro về bảo mật, quyền kiểm soát dữ liệu, khả năng hoạt động ổn định, và chiến lược dài hạn. Đây là mối lo chiến lược đã từng xảy ra với điện thoại thông minh và mạng xã hội, những lĩnh vực mà châu Âu không còn ảnh hưởng đáng kể.
Một thời điểm mang tính quyết định đối với châu Âu
AI là cơ hội lịch sử để châu Âu tái tạo động lực tăng trưởng, nâng cao sức cạnh tranh và định hình lại vị thế của mình trong nền kinh tế toàn cầu. Nhưng để làm được điều đó, châu Âu cần cải tổ mạnh mẽ từ chính sách hạ tầng, năng lượng, dữ liệu, thị trường vốn và chiến lược công nghệ lõi. Nếu hành động nhanh, châu Âu có thể trở thành trung tâm ứng dụng AI tiên tiến, đặc biệt trong công nghiệp và y tế. Ngược lại, nếu chậm chân, khoảng cách với Mỹ và Trung Quốc sẽ nới rộng hơn nữa. Với tốc độ phát triển của AI, thời gian không còn nhiều. Sự chuẩn bị hôm nay sẽ quyết định vị thế của châu Âu trong nhiều thập kỷ tới.
Hàm ý chính sách cho ngân hàng trung ương toàn cầu
Sự bùng nổ của AI không chỉ là vấn đề công nghiệp. Nó ảnh hưởng trực tiếp đến công việc của các ngân hàng trung ương từ lạm phát, năng suất, thị trường lao động đến ổn định tài chính.
Một là, AI có thể làm thay đổi động lực lạm phát trung hạn: Nếu AI giúp năng suất tăng nhanh hơn, áp lực lạm phát có thể giảm, làm cho các ước tính về tăng trưởng tiềm năng, đánh giá thị trường lao động và mô hình dự báo vĩ mô đều cần điều chỉnh. Ngân hàng trung ương phải tái thiết kế các mô hình phân tích để phản ánh những thay đổi này.
Hai là, biến động lao động do AI có thể tác động mạnh tới lạm phát: AI có thể dịch chuyển lao động quy mô lớn, đặc biệt ở những ngành thâm dụng lao động tri thức. Điều này có thể làm tăng lương ở nhóm lao động có kỹ năng cao, tạo áp lực giảm lương ở nhóm kỹ năng thấp, dẫn tới phân hóa sâu hơn. Những biến động này có thể tác động trực tiếp đến lạm phát dịch vụ, là lĩnh vực vốn nhạy cảm nhất trong rổ giá tiêu dùng.
Ba là, rủi ro ổn định tài chính cần được theo dõi sát: Các ngân hàng trung ương cần giám sát biến động thị trường cổ phiếu công nghệ, rủi ro tập trung vào vài nền tảng công nghệ lớn, an ninh mạng liên quan đến mô hình AI, sự phụ thuộc vào dữ liệu và hạ tầng đám mây. AI có thể tạo ra cả động lực tăng trưởng lẫn rủi ro hệ thống mới.
Bốn là, chính ngân hàng trung ương cũng phải ứng dụng AI: AI có thể hỗ trợ phân tích dữ liệu thời gian thực, dự báo lạm phát và tăng trưởng, giám sát rủi ro ngân hàng, phát hiện bất thường trong giao dịch. Tuy nhiên, việc ứng dụng phải đi kèm chuẩn mực minh bạch, kiểm thử mô hình và quy định rõ ràng về trách nhiệm giải trình.
Tài liệu tham khảo:
1. Viện Tony Blair về Thay đổi Toàn cầu (2025), “Châu Âu trong Kỷ nguyên AI: Lãnh đạo Công nghệ có thể thúc đẩy năng lực cạnh tranh và an ninh như thế nào”, ngày 17/11/2025.
2. Garicano, L. (2025), “Người đi sau thông minh: Chiến lược của châu Âu về AI”, Silicon Continent, ngày 09/7/2025.
4. “Sức mạnh chuyển đổi của AI: Thời điểm hành động của châu Âu” - Bài phát biểu của Christine Lagarde, Chủ tịch ECB tại Diễn đàn BratislavAI về trí tuệ nhân tạo và giáo dục, ngày 24/11/2025.
Minh Châu