Các cuộc khủng hoảng tài chính trong nhiều thập kỷ qua cho thấy giám sát vĩ mô - tài chính chưa phát huy trọn vẹn vai trò ở những thời điểm quan trọng. Nguyên nhân không chỉ nằm ở kỹ thuật, mà còn ở sự phân mảnh thể chế, hạn chế trong phối hợp và sức ép chính trị. Trong bối cảnh đổi mới công nghệ và biến động toàn cầu ngày càng mạnh mẽ, thu hẹp khoảng trống giám sát là yêu cầu cấp thiết để đảm bảo ổn định và phát triển bền vững.
Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)
Bẫy giám sát tài khóa: Khi công khai cũng tiềm ẩn rủi ro
Khi những khoản lỗ trong khu vực tư nhân có nguy cơ trở thành gánh nặng cho ngân sách, vai trò giám sát trở nên đặc biệt quan trọng. Bài học từ Ireland năm 2008 là một ví dụ điển hình: Chỉ với một quyết định bảo lãnh hệ thống ngân hàng, rủi ro ban đầu đã biến thành khủng hoảng nợ công hàng chục tỷ Euro.
Đây chính là “bẫy giám sát tài khóa”. Nếu cơ quan chức năng đánh giá không đầy đủ, nghĩa vụ tiềm ẩn sẽ bị bỏ sót và trở thành gánh nặng bất ngờ. Nhưng nếu công bố quá chi tiết, thị trường có thể phản ứng mạnh, làm gia tăng dòng vốn rút ra và biến động tài chính. Trường hợp Thổ Nhĩ Kỳ năm 2018 cho thấy, việc cảnh báo rõ ràng về rủi ro tài trợ bên ngoài đi kèm sự gia tăng bất ổn trên thị trường.
Đối với các nền kinh tế đang phát triển, tác động này còn nặng nề hơn. Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) ghi nhận rằng các nước phát triển duy trì vùng đệm tài khóa khoảng 15 - 20% GDP, trong khi nhiều nền kinh tế mới nổi chỉ đạt mức 3 - 5%. Khi niềm tin suy giảm, nhóm nước giàu có khả năng chống chịu, trong khi nhóm nước nghèo dễ rơi vào vòng xoáy nợ nần.
Vì sao giám sát còn phân mảnh?
Có ba lực đẩy chính lý giải sự phân mảnh trong giám sát: Một là, cạnh tranh quyền hạn hành chính: Các cơ quan quản lý e ngại mất tính tự chủ nếu phải phối hợp sâu; Hai là, ảnh hưởng từ ngành tài chính: Doanh nghiệp thường mong muốn một khung giám sát hẹp, ít minh bạch, dễ tác động hơn; Ba là, tính ngắn hạn chính trị: Thông tin nhạy cảm thường bị trì hoãn công bố trong các giai đoạn then chốt.
Hiện nay, cấu trúc giám sát vẫn chia tách thành các “ngăn ô” riêng biệt: Ngân hàng, tài khóa, tiền tệ. Trong khi đó, nền kinh tế hiện đại lại có sự đan xen chặt chẽ. Các rủi ro từ công nghệ tài chính, đổi mới thanh toán số hay cú sốc khí hậu đều lan tỏa đồng thời qua nhiều kênh, nhưng khung giám sát truyền thống chưa theo kịp mức độ phức tạp này.
Ở cấp độ quốc tế, bức tranh cũng tương tự. Mọi quốc gia đều hưởng lợi từ minh bạch, nhưng ai cũng có động cơ che giấu điểm yếu của mình. Mỹ có thể công bố kết quả kiểm tra sức chịu đựng ngân hàng và được nhìn nhận như biểu hiện của sức mạnh thể chế. Nhưng với Nigeria năm 2019, việc công khai rủi ro lại dẫn tới dòng vốn tháo chạy. Điều này tạo ra bất cân xứng, khi các nước phát triển chịu chi phí thấp hơn nhiều so với các nền kinh tế mới nổi.
Khoảng trống mới từ đổi mới tài chính và biến động khí hậu
Sự phát triển mạnh mẽ của tài chính số cũng đặt ra thách thức giám sát mới. Hệ thống thanh toán UPI của Ấn Độ đã thúc đẩy giao dịch số bùng nổ, nhưng cũng khiến rủi ro vận hành và an ninh mạng trở thành vấn đề vĩ mô. Tương tự, kế hoạch phát hành đồng Real kỹ thuật số ở Brazil mở ra cơ hội đổi mới, nhưng đồng thời đặt ra yêu cầu giám sát chặt chẽ hơn với hạ tầng số và dữ liệu tài chính.
Bên cạnh đó, các cú sốc khí hậu cũng bộc lộ khoảng trống trong giám sát tài khóa - tài chính. Thảm họa lũ lụt ở Pakistan năm 2022 không chỉ là thảm kịch nhân đạo mà còn tạo gánh nặng ngân sách khổng lồ, làm đảo ngược các nỗ lực ổn định kinh tế. Những sự kiện này cho thấy giám sát vĩ mô - tài chính không thể chỉ dừng lại ở chu kỳ kinh tế truyền thống, mà cần bao quát cả rủi ro phi kinh tế đang ngày càng hiện hữu.
Hướng đi để thu hẹp khoảng trống
Dù khó đạt được minh bạch tuyệt đối, vẫn có giải pháp khả thi để cải thiện giám sát. Thứ nhất, chia sẻ chi phí và trách nhiệm: Khu vực tài chính có thể tham gia tài trợ giám sát theo mức độ rủi ro hệ thống họ tạo ra, giúp cân bằng lợi ích công - tư. Các sáng kiến khu vực như AMRO (ASEAN+3) cũng cho phép chia sẻ năng lực phân tích, giảm áp lực riêng lẻ. Thứ hai, tích hợp giám sát vào khuôn khổ hiện hữu: Một số quốc gia đã gắn phân tích vĩ mô - tài chính vào cơ quan hiện có. Văn phòng Trách nhiệm ngân sách của Anh (OBR) là ví dụ, khi kết hợp dự báo tài khóa với đánh giá ổn định tài chính, hình thành bức tranh toàn diện mà không cần công bố quá nhiều thông tin nhạy cảm. Thứ ba, đẩy mạnh công cụ công nghệ mới: Các mô hình dự báo tức thời “nowcasting” có thể giúp cơ quan quản lý nắm bắt tình hình hiện tại bên cạnh kịch bản dài hạn, từ đó phản ứng nhanh với rủi ro.
Trong bối cảnh nợ toàn cầu dự báo vượt 100 nghìn tỷ USD vào năm 2024 và có thể lên tới 115% GDP trong kịch bản xấu, việc củng cố giám sát vĩ mô - tài chính trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.
Giám sát vĩ mô - tài chính là công cụ quan trọng để duy trì ổn định kinh tế trong bối cảnh biến động ngày càng khó lường. Thay vì đặt nặng vào những thiếu sót trong quá khứ, trọng tâm hiện nay là xây dựng một cơ chế giám sát linh hoạt, gắn kết và có khả năng bao quát các rủi ro mới.
Việc phối hợp thể chế, chia sẻ trách nhiệm giữa khu vực công và tư, cùng với tận dụng công nghệ và hợp tác quốc tế, sẽ giúp hệ thống giám sát không chỉ phát hiện sớm rủi ro mà còn hỗ trợ hoạch định chính sách chủ động hơn.
Một khung giám sát toàn diện, hài hòa giữa minh bạch và ổn định, sẽ tạo nền tảng vững chắc cho tăng trưởng kinh tế bền vững, đồng thời củng cố niềm tin thị trường và xã hội. Đây là hướng đi cần thiết để giảm thiểu chi phí khủng hoảng trong tương lai và bảo đảm sự phát triển cân bằng, dài hạn.
Tài liệu tham khảo
1. Udaibir Das (2025). Why macrofinancial surveillance fails when it matters most. OMFIF. https://www.omfif.org/2025/09/why-macrofinancial-surveillance-fails-when-it-matters-most/
2. FSB (2013). FSB completes Thematic Review on Risk Governance. https://www.fsb.org/2013/02/pr_130212/?utm_
3. IMF (2021). Press Release No. 21/136 . https://www.imf.org/en/News/Articles/2021/05/19/pr21136-imf-executive-board-concludes-the-2021-comprehensive-surveillance-review?utm_source=chatgpt.com
4. OECD (2025). Government at a Glance 2025 Report. https://www.oecd.org/en/publications/2025/06/government-at-a-glance-2025_70e14c6c/full-report/general-government-fiscal-balance_c3e3b84f.html?utm_
5. Worldbank (2018). Narrowed Fiscal Buffers: A Vulnerability in Emerging and Developing Economies. https://www.worldbank.org/en/news/feature/2018/02/27/narrowed-fiscal-buffers-a-vulnerability-in-emerging-and-developing-economies?utm_
Tài Thu