1. Hoạt động phát hành tiền
Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) thực hiện nghiệp vụ phát hành tiền vào lưu thông và thu tiền từ lưu thông về thông qua hoạt động thu, chi tiền mặt và các hoạt động nghiệp vụ khác với các tổ chức tín dụng (TCTD), chi nhánh ngân hàng nước ngoài và Kho bạc Nhà nước trên cơ sở số dư tài khoản tiền gửi tại NHNN. Trong đó, việc phát hành tiền phải đảm bảo tính cân đối giữa tỉ trọng các loại mệnh giá và tổng giá trị của từng loại mệnh giá, tính cân đối không chỉ trong phạm vi toàn quốc mà còn ở từng địa phương, từng khu vực và theo từng thời kỳ…
Căn cứ Luật NHNN, ngày 02/5/2012, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 40/2012/NĐ-CP “về nghiệp vụ phát hành tiền; bảo quản, vận chuyển tài sản quý và giấy tờ có giá trong hệ thống NHNN; TCTD và chi nhánh ngân hàng nước ngoài”. Nghị định này quy định việc in, đúc, bảo quản, vận chuyển, phát hành, thu hồi, thay thế và tiêu hủy tiền; bảo quản, vận chuyển tài sản quý và giấy tờ có giá trong hệ thống NHNN; TCTD và chi nhánh ngân hàng nước ngoài.
1.1. In, đúc tiền
- In, đúc tiền mới chưa công bố lưu hành (là các loại tiền giấy, tiền kim loại đã được in, đúc và dự trữ tại các kho tiền của NHNN nhưng chưa được phép phát hành vào lưu thông): Việc in, đúc các loại tiền này thực hiện theo dự án do NHNN xây dựng được Thủ tướng phê duyệt gồm các loại mệnh giá và số lượng in của từng mệnh giá với mục tiêu thay thế các đồng tiền đang lưu hành (thường là sự thay đổi mẫu mã) hoặc bổ sung thêm mệnh giá mới trong bộ tiền đang lưu hành. Việc xây dựng và thực hiện dự án được bảo mật tuyệt đối.
Trong dự án trình Thủ tướng phải có thiết kế mẫu về mệnh giá, kích thước, trọng lượng, hình vẽ, hoa văn và các đặc điểm khác của đồng tiền (việc cài đặt các yếu tố bảo an thuộc thẩm quyền của Thống đốc NHNN).
Việc thiết kế mẫu tiền đòi hỏi sản phẩm phải có tính thẩm mỹ, dễ nhận biết, mang bản sắc văn hóa dân tộc; phù hợp với xu hướng thiết kế mẫu tiền trên thế giới; bền, thuận tiện cho sử dụng, bảo quản, xử lý tiền và khả năng chống giả cao.
- In, đúc thêm tiền đang lưu hành: Việc in tiền hàng năm để đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế do Thống đốc quyết định và được tính toán trên cơ sở dự báo nhu cầu tiền mặt tăng thêm, mức độ lạm phát, nhu cầu thay thế tiền hư hỏng trong quá trình lưu thông, yêu cầu dự trữ phát hành... Kế hoạch in, đúc tiền hàng năm được xác định cụ thể số lượng theo từng loại mệnh giá nhưng có thể được điều chỉnh khi cần thiết bởi lượng tiền mặt cần bổ sung phụ thuộc vào nhu cầu của nền kinh tế, một yếu tố có tính linh hoạt cao.
Căn cứ kế hoạch in tiền được phê duyệt, Cục Phát hành và Kho quỹ ký hợp đồng với các cơ sở in tiền hoặc đấu thầu để đặt in ở nước ngoài. Trường hợp thực hiện chế bản in, tạo khuôn và in tiền Việt Nam ở nước ngoài, NHNN trình Thủ tướng quyết định. Bộ Tài chính có trách nhiệm kiểm tra việc thực hiện in, đúc tiền của NHNN.
1.2. Cung ứng tiền mặt cho nền kinh tế
NHNN căn cứ kế hoạch cung ứng tiền tăng thêm hàng năm được Chính phủ phê duyệt; nhu cầu thanh toán bằng tiền mặt của nền kinh tế; nhu cầu thay thế tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông, tiền đình chỉ lưu hành để xác định số lượng, cơ cấu tiền mặt phát hành vào lưu thông thông qua các TCTD, Kho bạc Nhà nước.
Để đảm bảo việc cung ứng này, NHNN phải duy trì một lượng tiền dự trữ phát hành và thực hiện điều hòa tiền mặt trong hệ thống thông qua Quỹ dự trữ phát hành (tại Kho tiền Trung ương và các chi nhánh) và Quỹ nghiệp vụ phát hành (tại các chi nhánh và Sở giao dịch NHNN). Toàn bộ nghiệp vụ điều hòa tiền mặt được thực hiện tập trung bởi Cục Phát hành và Kho quỹ.
1.3. Phát hành tiền mới
Thủ tướng Chính phủ có thẩm quyền quyết định phát hành tiền mới vào lưu thông trên cơ sở đề nghị của Thống đốc NHNN. NHNN có trách nhiệm công bố để công chúng biết thông tin về mục tiêu của việt phát hành, thời gian phát hành, các đặc điểm của đồng tiền mới, chính sách đối với đồng tiền cũ trong trường hợp phát hành tiền mới để thay thế.
Mục tiêu phát hành tiền mới chủ yếu bổ sung mệnh giá mới hoặc thay đổi mẫu mã để nâng cao chất lượng đồng tiền, do vậy khi phát hành tiền mới thì đồng tiền cũ có giá trị lưu hành bình thường. Việc thu hồi đồng tiền cũ được thực hiện dần thông qua nghiệp vụ ngân quỹ của NHNN, cách làm này phù hợp với thông lệ của nhiều nước, không gây xáo trộn và tiết giảm chi phí.
Việc công bố thông tin phát hành tiền được NHNN thông báo trên các phương tiện thông tin đại chúng về chủ trương, hình thức, thời gian, mệnh giá, kích thước và đặc điểm kỹ thuật từng đồng tiền mới trước khi phát hành một thời gian nhất định để tạo thuận lợi cho công chúng trong việc tiếp cận đồng tiền mới và việc tổ chức phát hành tiền của NHNN.
1.4. Đình chỉ lưu hành đồng tiền
Tiền đình chỉ lưu hành là các loại tiền không còn giá trị lưu hành theo Quyết định của Thủ tướng trên cơ sở đề nghị của Thống đốc NHNN. NHNN thực hiện công bố để công chúng biết chủ trương, thời điểm đình chỉ và chính sách đối với đồng tiền sau thời điểm đình chỉ lưu hành. Cách thức đình chỉ lưu hành đồng tiền được thực hiện theo nguyên tắc sau khi phát hành đồng tiền mới, đồng tiền cũ vẫn có giá trị lưu hành. Việc đình chỉ lưu hành chỉ thực hiện khi cơ bản thu hồi hết tiền cũ về NHNN, cách làm này phù hợp với nội dung phát hành tiền mới nhằm mục tiêu thay đổi mẫu mã, chất lượng đồng tiền. Tuy nhiên, việc để đồng tiền cũ lưu hành trong thời gian bao lâu cần có sự phân tích trên cơ sở đặc điểm bối cảnh phát hành đồng tiền mới để đảm bảo hiệu quả của việc phát hành.
1.5. Thu hồi tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông
Hoạt động thu hồi tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông của NHNN bao gồm thu hồi tiền đình chỉ lưu hành và các loại tiền đang lưu hành nhưng bị rách nát, hư hỏng hay biến dạng trong quá trình sử dụng theo quy định của NHNN.
Khi đình chỉ lưu hành một đồng tiền, NHNN phải thực hiện thu hồi. Sau thời điểm đình chỉ lưu hành, các tổ chức, cá nhân có quyền được đổi sang tiền mới với giá trị tương đương để đảm bảo quyền lợi tối đa cho người sở hữu (việc đình chỉ lưu hành tiền cotton mệnh giá 20.000đ và 10.000đ vừa qua là ví dụ, các tổ chức và cá nhân nắm giữ các đồng tiền này vẫn được ngân hàng thu đổi với giá trị tương đương mà không quy định thời hạn thu đổi).
Đối với tiền bị hỏng trong quá trình lưu thông, việc thu hồi là nghiệp vụ thường xuyên của NHNN, cơ chế thu hồi là khác nhau tùy theo nguyên nhân dẫn đến đồng tiền bị hỏng, không đủ tiêu chuẩn lưu thông. Trong trường hợp nguyên nhân do quá trình lưu thông hoặc lỗi của nhà sản xuất thì các ngân hàng, Kho bạc Nhà nước thu đổi miễn phí; nếu lỗi do bảo quản (không phải là hủy hoại) thì các đơn vị thu đổi thu phí và được hạch toán vào thu nhập của đơn vị. Đối với đồng tiền bị hỏng nghi do hành vi hủy hoại, đơn vị thu đổi lập biên bản, tạm giữ tang vật chuyển cơ quan công an điều tra giám định, kết luận của cơ quan điều tra là cơ sở để thu đổi hoặc xử lý hiện vật theo quy định của pháp luật.
1.6. Phân loại, kiểm đếm tiền mặt
Theo quy định, tiền mặt chi ra từ hệ thống ngân hàng phải đảm bảo đủ tiêu chuẩn lưu thông, NHNN và các TCTD đều phải thực hiện kiểm đếm, phân loại tiền đủ/không đủ tiêu chuẩn lưu thông.
Các TCTD, khi thu tiền mặt từ khách hàng phải thực hiện phân loại tiền đủ/không đủ tiêu chuẩn lưu thông, NHNN quy định các tiêu chí và phát hành áp phích mẫu tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông làm cơ sở để phân loại.
1.7. Tiêu hủy tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông
Hàng năm, NHNN thực hiện tiêu hủy tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông theo kế hoạch Thống đốc phê duyệt gồm giá trị và số lượng từng loại tiền.
Để tổ chức việc tiêu hủy tiền, Thống đốc NHNN thành lập Hội đồng tiêu hủy do Cục trưởng Cục Phát hành và Kho quỹ làm Chủ tịch, NHNN ban hành quy định về tiêu hủy tiền; quy định về giám sát tiêu hủy tiền. Bộ Tài chính có trách nhiệm kiểm tra việc tiêu hủy tiền.
Việc tiêu hủy tiền được tổ chức thành 2 Cụm phía Bắc và phía Nam (các bó tiền không đủ tiêu chuẩn lưu thông được kiểm đếm, phân loại và tiêu hủy, bán phế liệu…). Trong tương lai, sẽ sử dụng hệ thống máy xử lý tiền và tiêu hủy trực tuyến.
2. Công tác an toàn kho quỹ
Việc giao nhận, bảo quản, vận chuyển tiền mặt của hệ thống ngân hàng thực hiện theo chế độ quy định của NHNN. Chế độ này quy định các nguyên tắc trong việc đóng gói, kiểm đếm, giao nhận tiền mặt trong hệ thống ngân hàng, giữa các đơn vị trong hệ thống NHNN, giữa NHNN với các TCTD, Kho bạc Nhà nước và giữa các TCTD với nhau; việc quản lý, bảo quản tiền mặt tại các ngân hàng; việc kiểm tra, kiểm kê tiền mặt tại các quỹ của NHNN và của các TCTD... Một số quy định cơ bản trong chế độ giao nhận, bảo quản, vận chuyển tiền hiện hành như sau:
2.1. Đóng gói tiền mặt
Một bó tiền có 1.000 tờ cùng mệnh giá, gồm 10 thếp, mỗi thếp 100 tờ; một bao tiền gồm 20 bó tiền cùng mệnh giá. Bao tiền có ký hiệu các sọc với các màu khác nhau để dễ nhận biết. Các bó, bao tiền có niêm phong với các yếu tố: loại tiền, số lượng, giá trị; họ tên, chữ ký người kiểm đếm, đóng gói; ngày, tháng, năm đóng gói. Người có chữ ký trên niêm phong chịu hoàn toàn trách nhiệm về tài sản.
2.2. Bảo quản và bảo vệ tiền
Theo quy định, hết giờ giao dịch cuối ngày, tiền phải được bảo quản trong kho tiền. Thống đốc quy định tiêu chuẩn kỹ thuật kho tiền, việc lắp đặt các hệ thống thiết bị an toàn và ban hành chế độ quản lý kho tiền trong hệ thống NHNN và các TCTD; kho tiền luôn có lực lượng bảo vệ trực 24/24h trong ngày.
Bộ Công an có trách nhiệm bảo vệ kho tiền và tiền trên đường vận chuyển của NHNN; Ủy ban nhân dân các cấp có trách nhiệm phối hợp với NHNN xử lý các sự cố xảy ra trong khi vận chuyển tiền và bảo vệ kho tiền của NHNN.
2.3. Vận chuyển tiền
NHNN, TCTD chịu trách nhiệm tổ chức vận chuyển tiền do mình quản lý. Phải sử dụng xe /phương tiện vận chuyển chuyên dùng; bố trí nhân lực áp tải, bảo vệ và giữ bí mật hành trình.
Theo quy định của Chính phủ, NHNN được thành lập các đội xe chuyên dùng để vận chuyển trong hệ thống, tiêu chuẩn kỹ thuật xe chuyên dùng của NHNN do Thống đốc quy định.
2.4. Hoạt động phòng chống tiền giả
Tiền giả là vấn nạn bất cứ quốc gia nào cũng phải đối mặt. Cùng với sự phát triển của công nghệ cao, kỹ thuật làm tiền giả ngày càng tinh vi, thủ đoạn tiêu thụ cũng phức tạp. Tuy nhiên, dù có tinh vi đến đâu thì tiền giả cũng chỉ gần giống tiền thật về hình thức, không có các yếu tố bảo an hoặc có làm giả một số yếu tố nhưng không tinh xảo và có thể nhận biết được.
Hoạt động phòng chống tiền giả là một nhiệm vụ của NHNN quy định trong Quyết định số 130/2003/QĐ-TTg. Với vai trò là cơ quan phát hành tiền, việc phòng chống trước hết phải được thực hiện từ khâu thiết kế mẫu tiền, toàn bộ các kỹ thuật bảo an, cả trong vật liệu, công nghệ in, đúc tiền… đều được hoạch định trong bản thiết kế.
Đối với các ngân hàng, trong quá trình giao dịch, nếu phát hiện tiền giả phải lập biên bản thu giữ, nếu có nghi vấn về việc tổ chức lưu hành tiền giả phải báo cơ quan công an xử lý.
