Nhận diện nền kinh tế toàn cầu trong kỷ nguyên mới

Trong thời gian tới, các nhà đầu tư, lãnh đạo doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách sẽ cần theo dõi chặt chẽ dòng vốn, những thay đổi về nhân khẩu học và sự tái định hình về ý thức hệ - tất cả những yếu tố này đang dẫn đến một thế giới ngày càng phân mảnh và khép kín. Mặc dù không thể loại bỏ hoàn toàn sự bất định ở mức độ cao, nhưng ít nhất chúng ta có thể quản lý nó.

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

Ba động lực định hình nền kinh tế toàn cầu

Khi thế giới ngày càng trở nên biến động và khó đoán hơn, các nhà hoạch định chính sách, lãnh đạo doanh nghiệp và nhà đầu tư sẽ cần phải suy nghĩ lại về các mô hình tư duy mà họ đang sử dụng để phân tích nền kinh tế toàn cầu. Cụ thể, họ cần đặc biệt chú ý đến ba động lực mang tính cấu trúc đang định hình lại bối cảnh toàn cầu: Dòng vốn, thay đổi nhân khẩu học và ý thức hệ chính trị - những yếu tố đang dẫn đến một thế giới phân mảnh và khép kín hơn.

Thứ nhất, những thay đổi trong dòng vốn chủ yếu được thúc đẩy bởi các yêu cầu pháp lý (chẳng hạn như lệnh cấm đầu tư vào Trung Quốc của Mỹ) và xu hướng các nhà đầu tư tìm kiếm cơ hội sinh lời cao hơn tại các khu vực và lĩnh vực mới. Hiện nay, Hoa Kỳ chiếm gần 70% giá trị vốn hóa thị trường chứng khoán toàn cầu và thu hút hơn 70% dòng vốn đổ vào thị trường đầu tư tư nhân toàn cầu trị giá 13 nghìn tỷ USD, bao gồm cả vốn cổ phần và tín dụng. Điều này đúng ngay cả khi thị trường Mỹ đang trải qua các đợt bán tháo. Lý do là vì thị trường chứng khoán Mỹ mang lại lợi suất hấp dẫn nhất, do Mỹ là trung tâm đổi mới sáng tạo toàn cầu và có hệ thống thị trường vốn sâu, rộng và thanh khoản cao.

Tuy nhiên, nợ toàn cầu đã đạt mức 237% GDP toàn cầu, làm dấy lên lo ngại về việc ai đang nắm giữ các khoản nợ chưa thanh toán và mức độ rủi ro tiềm ẩn trong hệ thống tài chính toàn cầu. Riêng chính phủ Mỹ hiện đang gánh khoản nợ 36 nghìn tỷ USD (tương đương 124% GDP), trong đó một phần đáng kể do Trung Quốc (đối tác có nhiều bất đồng chiến lược với Mỹ) đang nắm giữ.

Ngoài ra, đòn bẩy tài chính tiềm ẩn và nợ của khu vực ngân hàng ngầm (shadow banking) có thể trở thành vấn đề nghiêm trọng. Theo S&P Global, vào cuối năm 2022, các tổ chức tài chính trong lĩnh vực ngân hàng ngầm đang nắm giữ 63 nghìn tỷ USD tài sản - tương đương 78% GDP toàn cầu. Phân tích thêm cho thấy rằng đến năm 2024, ngân hàng ngầm chiếm tới 70% nguồn gốc của các khoản vay thế chấp và cho vay có đòn bẩy tại Mỹ. Các nhà đầu tư và lãnh đạo doanh nghiệp sẽ phải tự đặt câu hỏi: Ai đang nắm giữ khoản nợ nào và các nghĩa vụ nợ lớn cũng như điểm tích tụ đòn bẩy tài chính đang nằm ở đâu?

Thứ hai, mối lo ngại lớn thứ hai là về nhân khẩu học. Dân số thế giới tiếp tục tăng nhanh, với dự báo của Liên Hợp quốc rằng sẽ đạt 11,2 tỷ người vào năm 2100, tăng từ 8,1 tỷ hiện nay. Hiện tại, gần 90% dân số toàn cầu sống tại các nền kinh tế mới nổi có thu nhập thấp, và những khu vực kinh tế nghèo hơn - như châu Phi, Ấn Độ và Trung Đông - được dự báo sẽ tiếp tục có tốc độ gia tăng dân số ở mức bằng hoặc cao hơn mức sinh thay thế (mức sinh thay thế là mức sinh trung bình của người phụ nữ trong toàn bộ cuộc đời của mình sinh đủ số con để thay mình thực hiện chức năng sinh đẻ và duy trì nòi giống - replacement rate) là 2,1 con/phụ nữ. Vì vậy, những khu vực này sẽ tiếp tục có dân số trẻ. Ở châu Phi, khoảng 50 - 60% dân số dưới 25 tuổi, so với chỉ 20% ở các nước OECD.

Ngược lại, nhiều quốc gia khác đang già hóa nhanh chóng và có tỷ lệ sinh giảm. Dự báo cho thấy dân số châu Âu và Trung Quốc sẽ sụt giảm mạnh. Theo Eurostat, dân số Liên minh châu Âu sẽ đạt đỉnh 453,3 triệu người vào năm 2026, sau đó, giảm dần xuống còn 419,5 triệu người vào năm 2100. Dữ liệu từ Liên Hợp quốc cho thấy dân số Trung Quốc sẽ giảm từ 1,4 tỷ hiện nay xuống dưới 800 triệu người vào năm 2100.

Những xu hướng này sẽ có tác động sâu rộng đến nhu cầu và sản xuất toàn cầu, đặc biệt là đối với các mặt hàng thiết yếu như thực phẩm và năng lượng. Ví dụ, Ấn Độ - với dân số đông và thu nhập thấp - vẫn phụ thuộc nhiều vào than đá và nhiên liệu hóa thạch hơn là năng lượng tái tạo.

Thay đổi nhân khẩu học cũng sẽ làm thay đổi cấu trúc danh mục đầu tư tài chính, khi các nhóm dân số già chuyển từ “nhà tư bản” (sẵn sàng chấp nhận rủi ro) sang “người cho thuê vốn” (ưu tiên thu nhập ổn định, dễ dự đoán). Tuy nhiên, thị trường cũng sẽ phải điều chỉnh để thích ứng với làn sóng chuyển giao tài sản chưa từng có tiền lệ giữa các thế hệ - từ thế hệ bùng nổ dân số (thế hệ sinh từ 1946 - 1964, “baby boomers”) sang thế hệ thiên niên kỷ (thế hệ trưởng thành vào đầu thiên niên kỷ thứ ba, “millennials”) - được Cerulli Associates ước tính có thể lên tới 84 nghìn tỷ USD vào năm 2045.

Thứ ba, các chia rẽ ý thức hệ giữa các quốc gia và khu vực là yếu tố cần được cân nhắc nghiêm túc. Chủ nghĩa đa phương đang bị suy yếu, dòng chảy thương mại, vốn, di cư và tư tưởng ngày càng phân mảnh - những xu hướng này đã và đang được thị trường định giá lại. Các công ty đa quốc gia lớn của Mỹ vẫn thu được hơn một nửa doanh thu từ bên ngoài nước Mỹ, nhưng giờ đây, họ phải tính đến những tác động từ các liên minh đang rạn nứt và quan hệ thương mại truyền thống bị thay đổi.

Với doanh nghiệp nói chung, làn sóng phi toàn cầu hóa đang buộc họ phải chuyển sang mô hình tập trung hóa hơn trong thu mua, tuyển dụng và giao dịch hàng hóa, dịch vụ. Điều này cũng đe dọa các chiến lược “carry trade” (vay vốn rẻ ở New York và London để đầu tư vào nơi có lợi suất cao hơn) và gây khó khăn trong việc chuyển lợi nhuận về nước.

Trong ngắn hạn, chính sách thuế quan của Mỹ có thể làm ảnh hưởng đến tiền lương và thúc đẩy lạm phát trong hàng tiêu dùng, nhân công và giá cả ở nhiều lĩnh vực. Lạm phát cao cũng có thể đẩy chi phí vốn lên cao, từ đó, làm giảm đầu tư kinh doanh. Về dài hạn, phi toàn cầu hóa và tiến bộ công nghệ (như trí tuệ nhân tạo (AI) và điện toán lượng tử) sẽ tiếp tục làm sâu sắc thêm các rạn nứt ý thức hệ hiện nay.

Những chia rẽ địa chính trị hiện tại đã làm dấy lên các câu hỏi chính trị lớn: Cuộc giằng co giữa chủ nghĩa tư bản nhà nước và chủ nghĩa tư bản thị trường, hay việc tái định hình các liên minh và nhóm quốc gia. Các khối mới như BRICS+ đang nổi lên nhằm tranh giành ảnh hưởng toàn cầu và tìm cách vượt qua các thể chế đa phương truyền thống. Nhóm BRICS+ hiện chiếm 45% dân số thế giới và 35% GDP toàn cầu, đóng vai trò ngày càng lớn trong việc định giá và giao dịch hàng hóa thương mại quốc tế. Những diễn biến này đang khiến việc đạt được sự đồng thuận toàn cầu trở nên khó khăn hơn - thậm chí các nỗ lực được ca ngợi trước đây như Hội nghị Biến đổi khí hậu của Liên Hợp quốc cũng đang gặp khó.

Từ chiến lược dài hạn đến thích ứng ngắn hạn: Khả năng ứng biến là chìa khóa

Khi tăng trưởng toàn cầu chậm lại, thương mại, tài chính, tôn giáo, năng lượng, AI và nhập cư đều đang bị “vũ khí hóa”, dẫn đến sự phức tạp lớn hơn trong việc dự báo chính sách. Trên thực tế, sự phức tạp và thiếu minh bạch gia tăng sẽ rút ngắn thời gian đưa ra các quyết định quan trọng về phân bổ vốn và nhân lực.

Thay vì nhìn xa 5 năm - khoảng thời gian thường được xem là một chu kỳ kinh tế hoặc kinh doanh - các nhà đầu tư, lãnh đạo doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách có thể phải tập trung vào khoảng thời gian 18 tháng tới. Trong một thế giới đầy biến động như vậy, yếu tố then chốt là khả năng thích ứng. Không ai có thể cam kết với các chiến lược dài hạn dựa trên các điều kiện pháp lý, địa chính trị hay kinh tế có thể thay đổi chỉ sau một đêm.

Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng biến đổi, việc bám sát những thay đổi mang tính cấu trúc về dòng vốn, nhân khẩu học và ý thức hệ chính trị là điều thiết yếu đối với các nhà đầu tư, doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách. Những yếu tố này không chỉ định hình lại chuỗi cung ứng, cấu trúc tài chính và nhu cầu tiêu dùng toàn cầu, mà còn làm thay đổi logic truyền thống của tăng trưởng, quản trị rủi ro và phân bổ nguồn lực.

Khả năng thích ứng - chứ không phải lập kế hoạch dài hạn cứng nhắc - sẽ là kỹ năng sống còn trong giai đoạn tới. Thay vì dựa vào các chu kỳ kinh tế quen thuộc kéo dài 5 - 10 năm, các nhà lãnh đạo sẽ cần vận hành với tầm nhìn chiến lược linh hoạt, điều chỉnh nhanh theo tín hiệu từ thị trường, chính sách và địa chính trị. Cơ hội sẽ vẫn xuất hiện, nhưng chỉ dành cho những người có thể “đọc vị” được một thế giới đầy nhiễu động - nơi mà mô hình toàn cầu hóa cũ đang nhường chỗ cho một trật tự mới, rời rạc và phức tạp hơn.

Nhật Trung (Theo Dambisa Moyo, 2025)