Người ở các độ tuổi khác nhau có cách tiêu dùng khác nhau: Sở thích và ưu tiên của họ thay đổi. Do đó, những biến đổi nhân khẩu học, thông qua việc làm thay đổi cơ cấu nhu cầu, có thể tác động đến cạnh tranh và tăng trưởng kinh tế.
Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)
Thói quen tiêu dùng thay đổi theo tuổi tác
Thói quen tiêu dùng của con người thay đổi theo độ tuổi. Người trẻ thích sự đa dạng hơn và ít trung thành với sản phẩm, thương hiệu hơn so với người trung niên và cao tuổi - những người thường ưu tiên các sản phẩm hay nhãn hiệu mà họ đã quen thuộc và yêu thích. Đồng thời, người cao tuổi sau khi nghỉ hưu - khác với các nhóm tuổi khác - có nhiều thời gian rảnh hơn để tìm kiếm nơi bán những sản phẩm quen thuộc với giá rẻ hơn: Đối với họ, tiết kiệm tiền khi mua sắm quan trọng hơn tiết kiệm thời gian.
Nói theo “ngôn ngữ kinh tế học”, nhu cầu tiêu dùng của người trẻ mang tính co giãn hơn so với các nhóm tuổi khác, tức là, họ dễ dàng điều chỉnh giỏ hàng tiêu dùng và thay thế sản phẩm này bằng sản phẩm khác. Trong khi đó, đối với người về hưu, chi phí cơ hội của việc tìm kiếm hàng hóa rẻ hơn lại thấp.
Khi xảy ra những biến động nhân khẩu học lớn, làm thay đổi tỷ trọng dân số theo độ tuổi - chẳng hạn, tỷ lệ người cao tuổi tăng lên và tỷ lệ người trẻ giảm đi - thì điều này có thể làm thay đổi hành vi tiêu dùng của toàn xã hội ở cấp độ tổng thể. Dưới tác động của các biến đổi nhân khẩu học, các doanh nghiệp buộc phải điều chỉnh chiến lược cho phù hợp với nhu cầu thay đổi. Điều này, có thể ảnh hưởng đến mức độ cạnh tranh giữa các nhà sản xuất hàng hóa và dịch vụ, từ đó tác động đến các chỉ số kinh tế vĩ mô như tăng trưởng GDP - như nghiên cứu của Max Bres và Daniele Angelini về dữ liệu Mỹ đã chỉ ra (Bres & Angelini, 2024).
Theo ước tính của họ, sự gia tăng tỷ trọng cả người trẻ và người già đều làm tăng mức độ cạnh tranh - trong trường hợp thứ nhất là nhờ nhu cầu đa dạng, trong trường hợp thứ hai là nhờ xu hướng người tiêu dùng tìm kiếm giá rẻ nhất. Ngược lại, sự gia tăng tỷ trọng dân số trung niên lại làm giảm cạnh tranh: Khác với người cao tuổi, nhóm này bận rộn với thị trường lao động, khiến chi phí tìm kiếm hàng rẻ cao hơn (tức thời gian đối với họ “đắt đỏ” hơn); còn khác với người trẻ, họ đã có những sở thích tiêu dùng ổn định.
Già hóa dân số và cạnh tranh
Những thay đổi nhân khẩu học tại Mỹ trong thời gian dài được định hình bởi thế hệ bùng nổ dân số baby boomers. Đây là nhóm thế hệ đông đảo nhất của thế kỷ XX và cho đến nay, vẫn là thế hệ đông thứ hai trong dân số Mỹ. Khi baby boomers bước vào độ tuổi người trưởng thành trẻ (25 - 44 tuổi), tỷ trọng của nhóm tuổi này trong dân số đã nhanh chóng gia tăng. Xu hướng này kéo dài đến những năm 1990, khi baby boomers bắt đầu chuyển sang nhóm tuổi trung niên (45 - 64 tuổi). Trong tổng số người tiêu dùng (các tác giả tính nhóm dân số từ 25 đến 79 tuổi - được coi là những người tiêu dùng độc lập và tích cực), tỷ trọng “trung niên” đã tăng thêm 10 điểm phần trăm trong giai đoạn 1995 - 2010, đồng thời gần như tương ứng với mức giảm tỷ trọng của nhóm người trẻ trong cùng kỳ.
Từ đầu những năm 2010, tỷ trọng người trung niên lại bắt đầu giảm xuống khi baby boomers già đi. Kể từ thời điểm đó, tỷ trọng nhóm người cao tuổi (65 - 79 tuổi), vốn gần như không thay đổi trước đó, bắt đầu tăng lên. Theo dự báo của Population Reference Bureau (2024), đến năm 2050, tỷ trọng người tiêu dùng Mỹ ở nhóm tuổi trẻ và trung niên sẽ chững lại (ở mức khoảng 40% và 37% tương ứng), trong khi tỷ trọng người cao tuổi sẽ tiếp tục tăng. Đến giữa thế kỷ, gần một phần tư người tiêu dùng Mỹ sẽ ở độ tuổi 65 - 79, so với chỉ gần một phần bảy trong giai đoạn 1965 - 2010 (Biểu đồ 1).
Biểu đồ 1: Xu hướng dân số của Mỹ
Nguồn: Population Reference Bureau, 2024.
Già hóa dân số - tức sự gia tăng tỷ trọng người cao tuổi - là một xu hướng toàn cầu. Những thay đổi nhân khẩu học này thậm chí còn rõ nét hơn ở các nền kinh tế phát triển khác như Nhật Bản và các nước châu Âu và đang trở thành vấn đề ngày càng nghiêm trọng tại Trung Quốc cũng như nhiều quốc gia đang phát triển khác. Tác động của già hóa dân số đối với nền kinh tế đã có nhiều nghiên cứu và đến nay, vẫn tiếp tục được quan tâm rộng rãi, nhưng phần lớn tập trung vào khía cạnh cung - như lực lượng lao động (Maestas et al., 2023), tốc độ tăng năng suất lao động, tự động hóa (Acemoglu and Restrepo, 2022) và đổi mới (Jones et al., 2022). Trong khi đó, tác động vĩ mô của già hóa xét từ phía cầu còn ít được nghiên cứu hơn - chính điều này đã thúc đẩy mối quan tâm nghiên cứu của Bress và Angelini.
Trong mô hình do các tác giả xây dựng, ba nhóm người tiêu dùng (trẻ, trung niên và cao tuổi) có sự khác biệt về chi phí tìm kiếm hàng hóa (tức “giá trị” của thời gian để tìm mức giá thấp hơn) và về sở thích tiêu dùng. Theo mô hình, sự gia tăng tỷ trọng người tiêu dùng trẻ và cao tuổi gắn liền với mức sản lượng cao hơn và giá thấp hơn. Ngược lại, khi tỷ trọng người tiêu dùng trung niên tăng lên, kết quả lại đối nghịch: Sản lượng giảm và giá cả cao hơn.
Những kết quả này được lý giải bởi tác động của thay đổi nhân khẩu học đối với cạnh tranh từ phía cầu. Khi nhân khẩu học thay đổi, cầu có thể được tái phân bổ cả giữa các doanh nghiệp và các ngành. Doanh nghiệp, đáp lại, sẽ điều chỉnh chiến lược định giá và đầu tư. Sự gia tăng tỷ trọng người tiêu dùng trẻ - với sở thích linh hoạt - thúc đẩy cạnh tranh giữa các ngành, còn sự gia tăng tỷ trọng người tiêu dùng cao tuổi - với thói quen tìm kiếm giá thấp - thúc đẩy cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong cùng ngành (ví dụ: Dịch vụ y tế). Trong khi đó, người tiêu dùng trung niên lại làm suy yếu cạnh tranh giữa các ngành lẫn trong nội bộ ngành, khiến các doanh nghiệp ít động lực hơn để đầu tư vào công nghệ, dẫn đến giá trung bình cao hơn và sản lượng chung thấp hơn, trong khi lợi nhuận của doanh nghiệp lại tăng.
Theo ước tính của các nhà kinh tế, so với kịch bản, trong đó, cơ cấu dân số Mỹ vẫn giữ nguyên như năm 1995, sự thay đổi nhân khẩu học đã làm giảm tốc độ tăng trưởng kinh tế Mỹ trong 10 năm tiếp theo, đến năm 2004, trung bình khoảng 0,29 điểm phần trăm mỗi năm (so với mức tăng trưởng trung bình năm 3,35% trong giai đoạn này). Trong giai đoạn 2005 - 2019, sự đảo chiều của xu hướng nhân khẩu học, ngược lại, đã góp thêm cho nền kinh tế Mỹ khoảng một phần mười tăng trưởng - tương đương 0,19 điểm phần trăm mỗi năm, trong bối cảnh tăng trưởng trung bình năm ở mức 1,87% trong giai đoạn này.
Biểu đồ 2: Ảnh hưởng cầu theo độ tuổi người tiêu dùng đến tăng trưởng GDP của Mỹ 1995 - 2019
Nguồn: Bres, M., & Angelini, D. (2024)
Tuy nhiên, một số nghiên cứu khác lại cho thấy già hóa dân số dẫn đến tác động ngược lại - giảm cạnh tranh và làm giá cả cao hơn (Ambrocio, 2023). Nguyên nhân chính là sự bảo thủ trong tiêu dùng của người cao tuổi: Sự gia tăng tỷ trọng những người tiêu dùng trung thành - vốn đã hình thành thị hiếu và thói quen ổn định theo thời gian - cho phép các doanh nghiệp đặt mức lợi nhuận biên cao hơn và gia tăng quyền lực thị trường nói chung. Ngoài ra, dân số cao tuổi tiêu dùng nhiều dịch vụ hơn (Cravino et al., 2022), mà các dịch vụ lại thường có mức lợi nhuận biên cao hơn hàng hóa. Ví dụ, một nghiên cứu của nhà kinh tế thuộc Ngân hàng Trung ương Phần Lan, dựa trên dữ liệu của 40 quốc gia trong giai đoạn 1980 - 2016, cho thấy già hóa dân số dẫn đến gia tăng biên lợi nhuận (Ambrocio, 2023).
Về tác động của già hóa đối với lạm phát, các nghiên cứu cũng đưa ra kết quả khác nhau: Một số cho thấy lạm phát tăng, số khác lại ghi nhận sự chậm lại. Có khả năng ảnh hưởng của già hóa dân số đến các biến số kinh tế vĩ mô phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế - phát triển và đang phát triển (Antonova and Vymyatnina, 2018). Cụ thể, ở các nền kinh tế phát triển, sự gia tăng tỷ trọng người cao tuổi có thể mang lại hiệu ứng lạm phát, bởi khi nghỉ hưu, họ ngừng sản xuất hàng hóa và dịch vụ nhưng vẫn duy trì tiêu dùng nhờ vào khoản tiết kiệm tích lũy, từ đó, tạo ra sức ép lạm phát từ phía cầu. Trong khi đó, ở các nền kinh tế đang phát triển, việc nghỉ hưu thường đi kèm với sự sụt giảm tiêu dùng do tiết kiệm thấp, vì vậy, có thể tạo ra hiệu ứng giảm phát khi tỷ trọng dân số cao tuổi gia tăng.
Nhìn từ góc độ kinh tế học, thói quen tiêu dùng không chỉ phản ánh sở thích cá nhân mà còn là chỉ dấu quan trọng cho sức khỏe dài hạn của nền kinh tế. Sự dịch chuyển cơ cấu dân số - từ người trẻ, trung niên cho đến cao tuổi - đang tái định hình mức độ cạnh tranh, giá cả và nhịp độ tăng trưởng. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp phải nhanh nhạy hơn trong chiến lược sản phẩm, đồng thời chính sách kinh tế vĩ mô cũng cần tính đến tác động từ phía cầu, thay vì chỉ chú trọng cung. Trong bối cảnh già hóa dân số trở thành xu thế toàn cầu, việc hiểu và dự báo hành vi tiêu dùng theo độ tuổi sẽ giúp các nền kinh tế không chỉ giảm thiểu rủi ro mà còn chủ động nắm bắt cơ hội tăng trưởng mới.
Tài liệu tham khảo
1. Acemoglu, D., & Restrepo, P. (2022). Demographics and automation. The Review of Economic Studies, 89(1), 1–44. https://doi.org/10.1093/restud/rdaa074
2. Aguiar, M., & Hurst, E. (2007). Life-cycle prices and production. American Economic Review, 97(5), 1533–1559. https://doi.org/10.1257/aer.97.5.1533
3. Ambrocio, G. (2023). Demographic aging and the New Keynesian Phillips Curve (Bank of Finland Research Discussion Paper No. 16/2023). Bank of Finland. https://www.econstor.eu/bitstream/10419/279566/1/1868654575.pdf
4. Antonova, D., & Vymyatnina, Y. (2018). Inflation and population age structure: The case of emerging economies. Russian Journal of Money and Finance, 77(4), 3–25. https://doi.org/10.31477/rjmf.201804.03
5. Bornstein, G. (2021). Entry and profits in an aging economy: The role of consumer inertia. University of Pennsylvania, Wharton School. https://fnce.wharton.upenn.edu/wp-content/uploads/2022/07/Paper3_Bornstein.pdf
6. Bres, M., & Angelini, D. (2024). Aging consumers, competition, and growth. SSRN Electronic Journal. https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.5026021
7. Cravino, J., Levchenko, A., & Rojas, M. (2022). Population aging and structural transformation. American Economic Journal: Macroeconomics, 14(4), 479–498. https://doi.org/10.1257/mac.20200371
8. Jones, C. I. (2022). The end of economic growth? Unintended consequences of a declining population. American Economic Review, 112(11), 3489–3527. https://doi.org/10.1257/aer.20201330
9. Maestas, N., Mullen, K. J., & Powell, D. (2023). The effect of population aging on economic growth, the labor force, and productivity. American Economic Journal: Macroeconomics, 15(2), 306–332. https://doi.org/10.1257/mac.20190757
10. Population Reference Bureau. (2024). Fact sheet: Aging in the United States. https://www.prb.org/resources/fact-sheet-aging-in-the-united-states
Hạ Lan