Khó mà tưởng tượng được thế giới ngày nay không có thanh toán kỹ thuật số. Do sự thay đổi của công nghệ và các ưu điểm tiện lợi, tốc độ và an toàn, các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt như chuyển tiền, thanh toán qua mã QR code hay thanh toán bằng thẻ ngân hàng ngày càng phổ biến trên thế giới.
Việc sử dụng các phương thức thanh toán kỹ thuật số tiếp tục gia tăng, đặc biệt đối với các giao dịch có giá trị nhỏ. Thanh toán có sự phát triển vượt bậc và là động lực thúc đẩy cho quá trình số hóa hệ sinh thái thanh toán của nhiều quốc gia. Việc rút tiền mặt và số lượng tiền giấy mệnh giá nhỏ trong lưu thông giảm dần. Tuy nhiên, tiền mặt vẫn được sử dụng tại nhiều nơi, giá trị rút tiền mặt xuyên biên giới tăng nhiều trong năm 2022. Các xu hướng này đã tăng nhanh hơn so với thời kỳ đại dịch Covid-19 và tiếp tục duy trì kể từ đó. Đây là một số nhận định chính được ghi nhận trong tài liệu thống kê mang tên Sách Đỏ (Red Book) năm 2022 do các chuyên gia về Thanh toán và Cơ sở hạ tầng Thị trường (CPMI) của Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS) thu thập vào nửa cuối năm 2023 tại nhiều quốc gia và khu vực trên thế giới, chiếm khoảng 60% dân số thế giới và 75% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu.
Thanh toán không dùng tiền mặt tiếp tục tăng trưởng mạnh mẽ
Năm 2022 được đánh dấu bằng lạm phát và tỷ giá tăng cao, cũng là năm du lịch toàn cầu tăng vọt khi các hạn chế về Covid-19 được dỡ bỏ. Những yếu tố này có thể làm ảnh hưởng đến thói quen thanh toán trên toàn cầu, tuy nhiên, số liệu tổng hợp cho thấy thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) năm 2022 tiếp tục tăng trưởng, thể hiện ở số lượng giao dịch trung bình trên đầu người tăng từ 426 lên 468 giao dịch (tăng 10%) đối với các quốc gia có nền kinh tế tiên tiến (advanced economies - AE) và từ 246 lên 291 (tăng 18%) ở các thị trường mới nổi và đang phát triển (emerging market and developing economies - EMDE). Thẻ thanh toán là phương tiện được sử dụng nhiều nhất, tiếp theo là chuyển tiển. Thanh toán bằng séc tiếp tục giảm ở hầu hết mọi nơi; trung bình, một người ở khu vực AE thực hiện khoảng 5 khoản thanh toán bằng séc vào năm 2022 (giảm so với 6 khoản vào năm 2021); tại các nước EMDE, nơi việc sử dụng séc vốn đã bị hạn chế thì mức trung bình còn chưa được 1 giao dịch séc/1 người. Nhìn tổng thể, người dân và doanh nghiệp ở các nước AE có số lượng giao dịch không dùng tiền mặt trung bình nhiều gấp đôi so với các nước ở EMDE. Xét về giá trị giao dịch, tỷ trọng TTKDTM/GDP tăng khoảng 4% ở khu vực AE và giảm 2% ở khu vực EMDE. Ở cả hai nhóm nền kinh tế đều có xu hướng chung là chuyển tiền là chủ yếu, các phương thức TTKDTM ngày càng được sử dụng nhiều hơn đối với các khoản thanh toán giá trị nhỏ.
Số lượng và giá trị thanh toán toàn cầu giai đoạn 2015 - 2022
Số lượng giao dịch |
Giá trị giao dịch |
|
|
Do TTKDTM có xu hướng tăng lên đối với các khoản thanh toán giá trị nhỏ, vì thế, giá trị trung bình của 1 giao dịch năm 2022 có xu hướng giảm hoặc không thay đổi nhiều ở hầu hết các quốc gia. Điều này cho thấy chỉ số giá và lạm phát tăng thời gian qua không làm tăng giá trị trung bình của một giao dịch và cũng cho thấy tốc độ tăng về số lượng thanh toán nhanh hơn giá trị thanh toán, người dùng dường như có xu hướng lựa chọn TTKDTM nhiều hơn, báo hiệu nhu cầu sử dụng tiền mặt có xu hướng giảm dần. Sau sự tăng trưởng mạnh mẽ được ghi nhận trong thời kỳ đại dịch, tổng tiền mặt trong lưu thông có xu hướng giảm trên toàn cầu và mạnh nhất ở các nước EMDE, đồng thời, giá trị rút tiền mặt so với GDP trên toàn cầu cũng giảm. Vào năm 2022, tổng giá trị rút tiền mặt so với GDP ở các nước AE là 7% và ở khu vực EMDE là 16%. Sự khác biệt giữa hai nhóm đã thu hẹp theo thời gian khi số tiền mặt rút ra tiếp tục giảm ở khu vực EMDE trong khi con số này khá ổn định trong khối các nước AE. Tuy nhiên, tỷ lệ rút tiền mặt so với GDP khác nhau đáng kể giữa các nước, dao động từ 2% ở Hà Lan và 3% ở Thụy Điển, đến 20% ở Nam Phi và 27% ở Trung Quốc.
Cấu trúc của tiền mặt trong lưu thông được sử dụng như một chỉ báo về việc sử dụng tiền mặt trong nền kinh tế, với mệnh giá thấp thể hiện cho xu hướng thanh toán và mệnh giá cao thể hiện cho việc lưu trữ giá trị. Số liệu thống kê cho thấy tiền giấy và tiền xu có mệnh giá thấp càng ngày càng chiếm tỷ lệ nhỏ trong tổng giá trị tiền mặt đang lưu hành và năm 2022 chứng kiến sự sụt giảm mạnh mẽ ở hầu hết các nước. Tuy nhiên, tiền mặt vẫn là phương tiện thanh toán ưa thích của một số bộ phận dân cư nhất định, chẳng hạn như người già hoặc những người muốn kiểm soát chi tiêu hoặc khi du lịch ở nước ngoài.
Tiền mặt trong lưu thông có xu hướng giảm sau thời kỳ đại dịch, đặc biệt tờ mệnh giá nhỏ
Tiền mặt trong lưu thông |
Cơ cấu mệnh giá tiền trong lưu thông năm 2022 |
Sự thay đổi trong cơ cấu mệnh giá tiền trong lưu thông, giai đoạn 2021-2022 |
Một trong những nhiệm vụ quan trọng của ngân hàng trung ương là đảm bảo cho người dân và doanh nghiệp có thể thực hiện và nhận các khoản thanh toán một cách nhanh chóng, an toàn và thông suốt. Đối với nhiều ngân hàng trung ương, điều này thể hiện trách nhiệm phải đảm bảo tiền mặt có thể dễ dàng tiếp cận và được chấp nhận khi mọi người muốn sử dụng. Trên thế giới, nhiều quốc gia có chính sách tiếp cận tiền mặt rõ ràng. Ví dụ, nước Anh đưa ra quy định mới để đảm bảo rằng mọi người không cần phải đi xa hơn một khoảng cách hợp lý nào đó để rút hoặc gửi tiền mặt; ở Hoa Kỳ, các cửa hàng được yêu cầu chấp nhận tiền mặt làm phương tiện thanh toán cho các giao dịch dưới 2.000 đô la Mỹ.
Thanh toán nhanh thúc đẩy chuyển đổi số hoạt động thanh toán
Trong những năm qua, nhiều nước đã triển khai giải pháp thanh toán nhanh để hạn chế thanh toán bằng tiền mặt hoặc hỗ trợ cho thanh toán bằng thẻ ngân hàng, thúc đẩy tài chính toàn diện, giảm chi phí giao dịch và tăng tính cạnh tranh trong thanh toán bán lẻ. Thanh toán nhanh (hay được gọi là thanh toán tức thời, thanh toán theo thời gian thực) thường là các khoản thanh toán có giá trị nhỏ trong đó tiền được chuyển cho người nhận theo thời gian thực/gần như thời gian thực và hoạt động 24/7. Thanh toán nhanh chủ yếu được áp dụng cho các khoản thanh toán trong nước và đến nay, nhiều nước đã phát hiện ra tiềm năng của thanh toán nhanh đối với thanh toán xuyên biên giới. Các chuyên gia CPMI đã nghiên cứu và phát hiện thấy các hệ thống thanh toán nhanh nếu liên kết chặt chẽ với nhau có thể là giải pháp hiệu quả để giúp thanh toán xuyên biên giới rẻ hơn, nhanh hơn, dễ tiếp cận hơn và minh bạch hơn.
Hầu hết các quốc gia thành viên BIS đều có ít nhất một hệ thống thanh toán nhanh, do ngân hàng trung ương hoặc khu vực tư nhân vận hành. Tỷ trọng thanh toán nhanh trong thanh toán TTKDTM tiếp tục tăng vào năm 2022 ở hầu hết các nước. Xét về số lượng giao dịch, tỷ trọng này lớn nhất ở Ấn Độ (76%), Argentina (49%), Mexico (39%) và Brazil (28%). Xét về số lượng giao dịch theo đầu người, cao nhất là Hàn Quốc (154), tiếp theo là Brazil (112) và Thụy Điển (88). Các chuyên gia CPMI cũng nhận thấy, ở hầu hết các quốc gia, số lượng giao dịch thanh toán nhanh tăng lên đi kèm với sự gia tăng về số lượng thanh toán thẻ trong khi nhu cầu về tiền giấy mệnh giá nhỏ lại giảm. Điều này cho thấy thanh toán nhanh thúc đẩy sự phát triển hay số hóa hệ sinh thái thanh toán của nhiều quốc gia.
Phân tích về thanh toán xuyên biên giới cho thấy, năm 2020 khi đại dịch Covid-19 xảy ra, nhiều quốc gia hạn chế việc đi lại xuyên biên giới và trong năm đó, số lượng giao dịch rút tiền mặt xuyên biên giới giảm sút, giá trị thanh toán thẻ xuyên biên giới cũng giảm. Tuy nhiên, sự suy giảm vào năm 2020 chỉ là tạm thời và sau đại dịch, du lịch nước ngoài tăng trở lại khiến việc rút tiền mặt xuyên biên giới và sử dụng thẻ để thanh toán ở nước ngoài đã tăng mạnh vào năm 2021 và thậm chí còn tăng mạnh hơn nữa vào năm 2022.
Sách đỏ 2022 của CPMI cho thấy việc sử dụng các phương thức thanh toán kỹ thuật số tiếp tục gia tăng trong năm 2021, 2022 và hệ thống thanh toán nhanh đã trở thành phần quan trọng trong hệ sinh thái thanh toán của nhiều quốc gia, người tiêu dùng có xu hướng lựa chọn thanh toán nhanh cho các khoản thanh toán trong nước. Bên cạnh đó, sự phát triển của các hệ thống thanh toán nhanh cũng mang lại cơ hội thúc đẩy mối liên kết giữa các quốc gia nhằm tăng cường thanh toán xuyên biên giới. Tuy nhiên, vì nhiều phương thức thanh toán mới ra đời và lựa chọn thanh toán của người dùng có thay đổi nên các chuyên gia CPMI cũng nhận thấy phải xem lại sự liên quan và tính đầy đủ của các nguồn dữ liệu cũng như cần bổ sung thêm các dữ liệu từ nguồn khảo sát thanh toán toàn cầu hoặc đa khu vực để có những phân tích chất lượng hơn. Hợp tác quốc tế giữa các ngân hàng trung ương và các cơ quan liên quan cũng là cần thiết để bắt kịp những phát triển mới nhất trong hoạt động thanh toán toàn cầu.
VA
Nguồn: BIS 02/2024