Phát triển Fintech tại Nhật Bản: Thực trạng, thách thức và định hướng quản lý

Ảnh minh họa (Nguồn: Internet)

Tổng quan về thị trường Fintech ở Nhật Bản

Trong vài năm gần đây, đầu tư toàn cầu vào lĩnh vực Fintech có xu hướng giảm sút, một phần nguyên nhân do tác động của đại dịch Covid-19. Tại Nhật Bản, vốn đầu tư mạo hiểm (venture capital) vào các công ty Fintech giảm dần trong giai đoạn 2022 - 2023, từ 544 triệu USD xuống 341 triệu USD. Năm 2021 con số này đạt đỉnh với 770 triệu USD. Các chuyên gia cho rằng trong thời gian tới, đầu tư vào lĩnh vực Fintech sẽ phục hồi trở lại.

Trên thực tế, tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) tại Nhật Bản thấp hơn nhiều quốc gia khác trong khu vực, và chính vì lý do đó, Bộ Kinh tế, thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) đã công bố Kế hoạch “Tầm nhìn không dùng tiền mặt” vào tháng 4/2023 để thúc đẩy TTKDTM trên toàn quốc. Nhiều dịch vụ liên quan đến thanh toán và chuyển tiền đã xuất hiện tại Nhật Bản, với nhiều nền tảng thanh toán mới được ra mắt, đặc biệt hướng đến người tiêu dùng bán lẻ. Một số công ty khởi nghiệp Fintech rút lui khỏi thị trường như một dấu hiệu minh chứng cho thấy sự cạnh tranh trong lĩnh vực này ngày càng khốc liệt. Theo báo cáo của KPMG năm 2024, có khoảng 400 công ty Fintech đang hoạt động tại Nhật Bản và 30 - 40% trong số đó tham gia vào hoạt động kinh doanh liên quan đến thanh toán và chuyển tiền. Các công ty Fintech hoạt động trong lĩnh vực thanh toán tiếp tục đóng vai trò chủ đạo.

Hệ sinh thái Fintech tại Nhật Bản (Nguồn: Internet)

Thách thức trong việc phát triển lĩnh vực Fintech

Lĩnh vực Fintech tại Nhật Bản hiện đang đối mặt với một số thách thức. Cụ thể, trong khi Nhật Bản vốn được biết đến là quốc gia có trình độ công nghệ tiên tiến, hiện đại hàng đầu trên thế giới vẫn có một số rào cản kìm hãm sự nổi lên của Nhật Bản như một cường quốc về Fintech như các yếu tố như môi trường pháp lý phức tạp, đặc điểm nhân khẩu học và văn hóa, cũng như sức hấp dẫn của quốc gia này như một trung tâm tài chính toàn cầu. Đặc biệt, Luật và các quy định pháp lý phức tạp của Nhật Bản không chỉ là thách thức cần phải vượt qua, mà còn đặt ra một số hạn chế nhất định đối với sự phát triển của Fintech. Mỗi bộ quy tắc liên quan đã phức tạp, nhưng một yếu tố phức tạp hơn nữa đối với các công ty Fintech là các quy định còn chồng chéo và được quản lý, giám sát bởi các cơ quan quản lý khác nhau. Ví dụ: Trong khi Đạo luật Dịch vụ thanh toán, Đạo luật ngân hàng và Đạo luật kinh doanh cho vay tiền được Cơ quan Dịch vụ Tài chính (FSA) thực thi, thì Đạo luật bán hàng trả góp (the Installment Sales Act) do METI thực thi. Vì lý do đó, nhiều ý kiến cho rằng việc hoàn thành giấy tờ pháp lý cho các công ty Fintech ở Nhật Bản rất khó đạt được. Ngoài ra, ngôn ngữ cũng là một yếu tố phức tạp, bởi quan niệm truyền thống cho rằng người nói tiếng Nhật trôi chảy có sự hiểu biết sâu sắc về mặt pháp lý, văn hóa - xã hội… là điều bắt buộc phải có để đứng vững trên thương trường, đặc biệt với lĩnh vực còn non trẻ như Fintech.

Xu hướng nhân khẩu học của Nhật cũng làm tăng thêm sự phức tạp đối với các công ty Fintech đang tìm kiếm sự định vị trên thị trường, với cơ cấu dân số già đôi khi được xem là chống lại sự thay đổi. Ví dụ, tỷ lệ áp dụng TTKDTM thấp của Nhật Bản và tỷ lệ tài sản được nắm giữ dưới dạng tiền gửi thậm chí là cao, được ví như cam kết bản địa hóa bất kỳ giải pháp Fintech nào có thể được xem là cần thiết trong hoạt động kinh doanh tại Nhật Bản. Ngành dịch vụ tài chính nói chung và thậm chí các cơ quan quản lý thường chưa chú trọng đến việc áp dụng các công nghệ mới. Mặc dù đã có những động thái giữa các tổ chức tài chính Nhật Bản để xúc tiến thành lập các ngân hàng số và hợp tác với các công ty Fintech, nhưng chỉ 18,3% chi tiêu của các ngân hàng dành cho đầu tư công nghệ thông tin được xem xét để phát triển hệ thống mới và các ngân hàng vẫn chỉ được phép nắm giữ 5% cổ phần trong các công ty phi tài chính (bao gồm cả công ty Fintech).

Do những đặc điểm trên, Nhật bản vẫn còn là thị trường tiềm năng để phát triển Fintech. Bên cạnh đó, Tokyo với vai trò “định vị” là một Trung tâm tài chính toàn cầu - xếp thứ 20 về Chỉ số Trung tâm Tài chính Toàn cầu (Global Financial Centres Index 36), được công bố vào tháng 9/2024, đánh giá mức độ cạnh tranh tương đối của các Trung tâm tài chính lớn trên thế giới. Ngoài ra, Tokyo được xếp hạng thứ 36 về khả năng cung cấp môi trường cạnh tranh cho các nhà cung cấp dịch vụ Fintech dựa trên lợi thế cạnh tranh về khả năng tiếp cận tài chính rộng rãi, hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và sự sẵn có của lực lượng lao động tay nghề cao. Vị trí của Tokyo trên bảng xếp hạng cho thấy những thách thức mà các công ty Fintech cần phải chuẩn bị để đối mặt khi có ý định gia nhập thị trường tiềm năng này. Ngoài ra, Cơ quan Dịch vụ Tài chính Nhật bản (FSA) đã sửa đổi Đạo luật Dịch vụ Thanh toán, có hiệu lực từ tháng 5/2021, trong đó xóa bỏ giới hạn về dịch vụ chuyển tiền đối với các tổ chức phi ngân hàng, đã tạo sự linh hoạt hơn cho những người chơi mới tham gia và thực hiện thêm các quy định sửa đổi, có hiệu lực từ tháng 6/2023, trở thành một trong những quy định về đồng tiền ổn định (stablecoins) sớm nhất trên thế giới. Hiện, FSA cũng đang cân nhắc các quy định sửa đổi, bổ sung đối với Đạo luật Dịch vụ Thanh toán để trình lên Quốc hội vào năm 2025. Mặc dù tính hiệu quả của các sáng kiến này vẫn chưa được kiểm chứng, song chúng cũng cho thấy rõ ràng cần phải cải thiện sức hấp dẫn của Nhật Bản đối với các nhà đầu tư nước ngoài, đặc biệt là các doanh nghiệp Fintech.

Ngoài ra, không chỉ các công ty Fintech Nhật Bản gặp khó khăn trong việc phát triển, mở rộng hoạt động kinh doanh mà các cơ quan quản lý của Nhật Bản cũng đang phải đối mặt với một số thách thức trong việc thúc đẩy phát triển hệ sinh thái Fintech và thu hút các công ty Fintech, bao gồm:

Phát hành tiền kỹ thuật số địa phương (local digital currencies)

Như đã đề cập, sự dịch chuyển sang TTKDTM ở Nhật Bản đang diễn ra nhanh chóng và gần đây, việc giới thiệu dự án tiền kỹ thuật số địa phương cũng đang triển khai mạnh mẽ và nhận được sự quan tâm lớn của công chúng. Theo đó, tiền kỹ thuật số địa phương thường được phát hành với chính quyền địa phương và các tổ chức phát hành đang tìm kiếm sự hợp tác với nhiều sáng kiến của Chính phủ, bắt nguồn từ cộng đồng địa phương. Trong trường hợp này, mã phản hồi nhanh (QR Code) được áp dụng phổ biến trong TTKDTM, nhưng chúng chỉ có thể được sử dụng trong một khu vực giới hạn. Chính vì lý do đó, ở nhiều thành phố, khu vực của Nhật Bản có xu hướng thanh toán tiêu dùng chảy ra khỏi khu vực và đổ vào các thành phố lớn, thay vì lưu thông trong chính khu vực đó. Ví dụ, tại thành phố Higashimurayama thuộc khu vực đô thị của Tokyo, các khoản trợ cấp mua thiết bị tiết kiệm năng lượng đã được cung cấp và hoạt động phân phối các khoản trợ cấp này được thực hiện bằng EinPay - một loại tiền kỹ thuật số địa phương của thành phố. Loại tiền kỹ thuật số địa phương này có lợi đáng kể so với các phiếu mua hàng giảm giá truyền thống dạng giấy, vì bản chất tiền kỹ thuật số cho phép sử dụng dữ liệu đi kèm. Do đó, những tổ chức phát hành tiền kỹ thuật số địa phương có thể quan sát hành vi của người tiêu dùng, cho phép họ đánh giá hiệu quả nhiều sáng kiến và chiến lược kinh doanh khác nhau tùy thuộc vào thiết kế của các chính sách hành chính, cũng như đánh giá tác động của chính sách đó. Theo thông lệ truyền thống, việc đo lường hiệu quả các chính sách hành chính không hề đơn giản và nhiều sáng kiến đã không được giám sát chặt chẽ; tuy nhiên, thông qua việc sử dụng tiền kỹ thuật số địa phương đã góp phần khắc phục được phần nào hạn chế này, qua đó giúp chính quyền địa phương có thể đánh giá tác động của các chính sách và điều này được kỳ vọng sẽ góp phần thúc đẩy việc thiết lập chính sách dựa trên thực tế. Bằng cách này, sự kết hợp của chính quyền địa phương và ứng dụng thanh toán kỹ thuật số có thể giúp giải quyết các thách thức vượt ra ngoài phạm vi tài chính.

Thành lập các khu vực quản lý tài sản đặc biệt (asset management special zones)

Một thách thức khác ở Nhật Bản là tỷ lệ tiền gửi cao và tính thanh khoản của tiền thấp. Trong khi tỷ lệ tiền gửi ở Hoa Kỳ và châu Âu lần lượt là 12,6% và 35,5%, thì con số này ở Nhật Bản lên đến 50,9%. Điều này cho thấy một lượng lớn tiền vẫn ở dạng tiền mặt và tiền gửi và không được sử dụng cho mục đích đầu tư, thậm chí không được tham gia vào hệ thống tài chính. Trong bối cảnh này, Chính phủ Nhật Bản đã công bố “Kế hoạch chính sách thúc đẩy Nhật Bản trở thành Trung tâm Quản lý Tài sản hàng đầu” vào tháng 12/2023. Chính sách đang thúc đẩy các biện pháp hướng đến các hộ gia đình - là những người cung cấp tiền trong chuỗi đầu tư; các ngân hàng và công ty chứng khoán trung gian; các công ty quản lý tài sản và chủ sở hữu tài sản như quỹ hưu trí tham gia quản lý quỹ.

Vào tháng 6/2024, FSA đã công bố “Gói chính sách đối với các Khu vực đặc biệt dành cho Doanh nghiệp quản lý tài chính và quản lý tài sản” với mục tiêu tập trung các ngành công nghiệp quản lý tài chính và tài sản vào các khu vực cụ thể. Phạm vi khu vực bao gồm thành phố Sapporo và tỉnh Hokkaido, khu vực đô thị Tokyo và các thành phố và tỉnh Osaka, Fukuoka. Tại mỗi khu vực này, các sáng kiến dự kiến sẽ được triển khai để tận dụng các đặc điểm riêng của từng khu vực. Ngoài ra, Chính phủ Nhật Bản có kế hoạch hỗ trợ các nhà đầu tư nước ngoài và thực hiện các biện pháp thu hút chuyên gia giỏi trong các lĩnh vực như chuyển đổi xanh và Fintech từ nước ngoài. Bốn khu vực được chỉ định nêu trên là những khu vực đặc biệt dành cho các doanh nghiệp quản lý tài chính và tài sản cũng như các công ty Fintech, được dự kiến sẽ tích cực hoạt động để thu hút đầu tư từ nước ngoài, qua đó tăng cường thúc đẩy sự phát triển hệ sinh thái Fintech tại Nhật Bản trong dài hạn.

Theo đánh giá của KPMG, vì nhiều quốc gia và khu vực châu Á tập trung vào lĩnh vực Fintech, nên Nhật Bản cần thúc đẩy sự thay đổi tư duy trong các tổ chức tài chính trong nước để tích cực tăng cường hợp tác với các công ty Fintech, nới lỏng các quy định pháp lý hiện hành và kiến tạo một môi trường kinh doanh thuận lợi (đặc biệt là bốn khu vực đặc biệt quan trọng như Tokyo, Hokkaio, Osaka và Fukuoka) các nhà đầu tư nước ngoài thông qua cải cách quy định pháp lý, thúc đẩy chủ động. Hơn nữa, trong khi nhiều công ty Fintech Nhật Bản tập trung vào các dịch vụ thanh toán và chuyển tiền, thì việc thúc đẩy và thu hút các công ty Fintech liên quan đến đầu tư là rất quan trọng để mở rộng hơn nữa hệ sinh thái và đa dạng hóa các hoạt động quản lý đầu tư, qua đó hiện thực hóa mục tiêu đưa Nhật Bản trở thành Trung tâm quản lý tài sản toàn cầu trong tương lai.

Định hướng quản lý, chính sách thúc đẩy Fintech

Nhận thức được vai trò và tầm quan trọng của của ngành công nghiệp Fintech đối với phát triển kinh tế - xã hội cũng như xu hướng phát triển mạnh mẽ của lĩnh vực Fintech trên thế giới, Chính phủ Nhật Bản đã tập trung cải cách chính sách, quy định pháp lý để thúc đẩy lĩnh vực này. Gần đây, Chính phủ Nhật Bản đã tuyên bố rằng họ sẽ tiếp tục thúc đẩy các dịch vụ tài chính bằng điện thoại thông minh, giao diện lập trình ứng dụng (API), trí tuệ nhân tạo và các công nghệ mới nổi khác, những công nghệ đóng vai trò quan trọng như cơ sở hạ tầng chính trong cuộc sống hàng ngày (như để thực hiện thanh toán) và dự kiến sẽ mở rộng hơn nữa cùng với quá trình chuyển đổi số trong toàn xã hội. Và để tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa cho những hành động chính sách quan trọng này, FSA đã tổ chức cơ cấu lại tổ chức của mình để thành lập một bộ phận chuyên trách chịu trách nhiệm thúc đẩy đổi mới tài chính và giám sát các công ty Fintech, qua đó tăng cường hợp tác giữa các tổ chức tài chính và công ty Fintech. Theo cơ chế mới này, FSA đang tăng cường hỗ trợ các doanh nghiệp cung ứng các dịch vụ tài chính mới mà không làm suy yếu việc bảo vệ quyền lợi của khách hàng và sự an toàn, ổn định của hệ thống tài chính. Theo đó, các dịch vụ này có thể mang lại giá trị gia tăng cho xã hội và đóng góp vào tăng trưởng kinh tế Nhật Bản.

Trong bối cảnh số hóa ngành tài chính, FSA đang nỗ lực kiến tạo một môi trường thuận lợi cho phát triển ngành công nghiệp tiền điện tử, trong đó ban hành quy định quản lý toàn diện đối với đồng tiền điện tử ổn định, cho phép phát hành và lưu hành StableCoins tại Nhật Bản, có hiệu lực từ tháng 6/2023. Ngoài ra, Chính phủ Nhật Bản đã bày tỏ ý định cải cách Luật thuế để hoãn thuế đối với các khoản lợi nhuận chưa được thực hiện của tiền điện tử. Song song với đó, FSA tiếp tục tăng cường các quy định trong ngành Fintech dưới góc độ phòng, chống rửa tiền/chống khủng bố (AML/CFT). Ví dụ, “Quy tắc đi lại - Travel rule” đã được áp dụng cho cả đồng tiền mã hóa và StableCoins và công cụ thanh toán trả trước bằng phương tiện điện tử có giá trị cao bắt buộc phải tuân thủ các quy định về AML/CFT từ tháng 6/2023. Ngoài ra, đối với các công ty Fintech, bao gồm cả các công ty khởi nghiệp (startups) cũng đang tích cực tham gia vào các sáng kiến cũng như đưa ra các đề xuất, khuyến nghị chính sách và thiết lập cơ chế tự quản lý bằng cách thành lập các hiệp hội trong ngành Fintech (như Hiệp hội Fintech Nhật Bản) và tổ chức đối thoại với các tổ chức tài chính và các cơ quan Chính phủ để nắm bắt các khó khăn, vướng mắc, từ đó xây dựng, hoàn thiện khung khổ pháp lý, cơ chế, chính sách thúc đẩy hơn nữa sự phát triển của lĩnh vực Fintech tại quốc gia này./.

MĐ (Theo KPMG)