Tuần lễ quốc gia phòng chống thiên tai 2025: Cộng đồng bền vững, thích ứng thiên tai

Tuần lễ quốc gia phòng chống thiên tai năm 2025 có chủ đề “Cộng đồng bền vững, thích ứng thiên tai”. Mục tiêu tăng cường thông tin truyền thông, nâng cao năng lực cộng đồng; nâng cao tinh thần trách nhiệm của các cấp, các ngành từ Trung ương đến địa phương trong công tác phòng, chống thiên tai; sẵn sàng phương án ứng phó với thiên tai năm 2025.

Liên tục ghi nhận những kỷ lục thiên tai

Theo thống kê của Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), trong giai đoạn từ năm 1970 đến năm 2021, thế giới đã ghi nhận gần 12.000 thảm họa liên quan đến thời tiết cực đoan, làm hơn 2 triệu người thiệt mạng và gây thiệt hại kinh tế lên tới 4.300 tỷ USD. Báo cáo của WMO ghi nhận 151 sự kiện thời tiết cực đoan đạt mức "chưa từng có" vào năm 2024 - là năm nóng nhất từng được ghi nhận trong lịch sử, đánh dấu mức độ khủng khiếp của cuộc khủng hoảng khí hậu.

Lượng mưa kỷ lục đã gây ra lũ lụt nghiêm trọng tại Italia, Senegal, Pakistan và Brazil, phá hủy hàng nghìn ngôi nhà và làm gián đoạn sinh hoạt của hàng triệu người. Tổng cộng, hơn 800.000 người đã bị mất nhà cửa, con số cao nhất kể từ năm 2008.

Sự nóng lên toàn cầu đã làm gia tăng cường độ và tần suất của các cơn bão trong năm 2024. Philippines hứng chịu 6 cơn bão liên tiếp trong chưa đầy một tháng. Mỹ đối mặt với cơn bão Helene, cơn bão mạnh nhất từng đổ bộ vào vùng Big Bend của Florida. Việt Nam cũng chịu thiệt hại nặng nề khi siêu bão Yagi tấn công, ảnh hưởng đến 3,6 triệu người. Các chuyên gia cảnh báo rằng, nếu không có hành động quyết liệt, những thảm họa tương tự hoặc tồi tệ hơn sẽ tiếp tục xảy ra.

Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi thiên tai, với trung bình mỗi năm ghi nhận từ 10 đến 15 cơn bão và áp thấp nhiệt đới trên Biển Đông, trong đó có khoảng 5 đến 7 cơn ảnh hưởng trực tiếp đến đất liền. Ngoài ra, các hiện tượng thời tiết cực đoan như mưa lớn, lũ quét, sạt lở đất, hạn hán và xâm nhập mặn cũng ngày càng gia tăng về mức độ nghiêm trọng. Trong bối cảnh đó, công tác dự báo và cảnh báo khí tượng thủy văn được xem là tuyến phòng thủ đầu tiên trong phòng, chống thiên tai và giảm nhẹ rủi ro. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 50% quốc gia trên thế giới chưa có hệ thống cảnh báo sớm đầy đủ, dẫn đến hàng triệu người không được tiếp cận thông tin kịp thời để phòng tránh thiên tai.

Trước thực trạng đó, Liên Hợp Quốc đã phát động sáng kiến “Cảnh báo sớm cho tất cả” (Early Warnings for All – EW4All), đặt mục tiêu đến năm 2027, toàn bộ người dân trên thế giới đều được tiếp cận với hệ thống cảnh báo thiên tai hiệu quả.

Năm 2025 dự báo sẽ có thêm nhiều thời tiết cực đoan

Theo các chuyên gia khí tượng, năm 2025 được dự báo sẽ tiếp tục nằm trong nhóm những năm nóng nhất từng được ghi nhận. Nhiệt độ trung bình toàn cầu có thể cao hơn từ 1,29 đến 1,530 C so với thời kỳ tiền công nghiệp. Tại Việt Nam, tuy khó phá kỷ lục nắng nóng của năm 2024, nhưng nhiệt độ vẫn duy trì ở mức cao. Hiện tượng ENSO đang chuyển từ trạng thái El Niño suy yếu sang pha trung tính, làm gia tăng nguy cơ xuất hiện các hình thái thời tiết cực đoan như mưa lớn cục bộ, lũ quét, ngập úng và sạt lở đất, đặc biệt trong mùa mưa bão.

Theo Cục Khí tượng thủy văn, nhiệt độ trong năm 2025 tại nhiều khu vực có thể vượt ngưỡng trung bình nhiều năm. Đặc biệt, các tỉnh Bắc Bộ và Trung Bộ được dự báo sẽ chịu đựng những đợt nắng nóng gay gắt, tiềm ẩn nguy cơ nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng đồng. Ngoài tình trạng nắng nóng, hạn hán và xâm nhập mặn cũng sẽ là những thách thức lớn trong năm 2025. Các khu vực Đồng bằng sông Cửu Long và miền Trung dự kiến sẽ tiếp tục chịu ảnh hưởng nghiêm trọng từ tình trạng thiếu nước, gây tác động tiêu cực đến sản xuất nông nghiệp và đời sống người dân. Để ứng phó, cần triển khai các biện pháp quản lý, sử dụng nước hợp lý, đồng thời, đẩy mạnh xây dựng các công trình thủy lợi và hệ thống cảnh báo sớm.

Dự báo trong năm 2025, Việt Nam sẽ đối mặt với nhiều đợt mưa lớn cục bộ, đặc biệt tại các khu vực vùng núi và đô thị. Những đợt mưa này có nguy cơ gây ra ngập úng nghiêm trọng, lũ quét và sạt lở đất, đe dọa tính mạng và tài sản của người dân. Các khu vực trũng thấp, đô thị đông dân như Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội và Đồng bằng sông Cửu Long được xem là những nơi cần đặc biệt cảnh giác.

Bên cạnh mưa lớn, năm 2025 dự kiến sẽ chứng kiến sự gia tăng về số lượng và cường độ của các cơn bão, bao gồm cả siêu bão. Những cơn bão này có khả năng xuất hiện thường xuyên hơn, gây ra thiệt hại nặng nề về người và tài sản. Để đối phó, cần tập trung nâng cấp cơ sở hạ tầng phòng chống thiên tai, đồng thời, cải thiện công tác dự báo và cảnh báo sớm.

Để giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ an toàn tính mạng, tài sản của người dân, cần thực hiện các biện pháp ứng phó hiệu quả như cải thiện hạ tầng, nâng cao chất lượng dự báo và cảnh báo sớm, đồng thời, quản lý tài nguyên nước một cách bền vững.

Tuần lễ quốc gia phòng, chống thiên tai năm 2025 sẽ diễn ra từ ngày 15 đến 22-5 với chủ đề “Cộng đồng bền vững, thích ứng thiên tai”. Đây là hoạt động thường niên nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng khả năng thích ứng và giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.

Trong tuần lễ quốc gia phòng, chống thiên tai, những hoạt động truyền thông sẽ được đẩy mạnh nhằm nâng cao năng lực cộng đồng, tăng cường trách nhiệm của các cấp, các ngành và địa phương trong công tác phòng, chống thiên tai. Các nội dung tuyên truyền tập trung hướng dẫn kỹ năng phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai; chia sẻ mô hình, bài học kinh nghiệm từ cộng đồng; tăng cường thông tin dự báo, cảnh báo thiên tai; chuẩn bị nhân lực, phương tiện, vật tư, trang thiết bị và nhu yếu phẩm tại các cơ quan và cộng đồng; đẩy mạnh tuyên truyền những quy định pháp luật về phòng, chống thiên tai để nâng cao ý thức chấp hành và hành động của toàn xã hội.

Áp dụng chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo (AI) trong cảnh báo thiên tai

Để ứng phó hiệu quả, các quốc gia đều đặt ưu tiên hàng đầu vào xây dựng hệ thống cảnh báo sớm toàn diện nhằm bảo vệ tính mạng và tài sản cho người dân.WMO đánh giá, mặc dù tổn thất kinh tế ngày càng tăng, nhưng số người thiệt mạng lại giảm dần. Điều này cho thấy các nước đang làm tốt hơn trong việc bảo vệ tính mạng con người. Trong đó, ưu tiên hàng đầu là đảm bảo hệ thống cảnh báo sớm có thể bảo vệ tất cả mọi người ở khắp mọi nơi. WMO tính toán rằng, trên quy mô toàn cầu, cứ mỗi 1 USD đầu tư vào hệ thống cảnh báo sớm sẽ mang lại 9 USD lợi nhuận.

Vì vậy, các nước đã tăng cường đầu tư vào các cơ quan khí tượng và thủy văn, bởi đây là “chìa khóa” cho sự phát triển kinh tế-xã hội của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 50% nước chưa có hệ thống cảnh báo sớm đầy đủ, dẫn đến hàng triệu người không được tiếp cận thông tin kịp thời để phòng tránh thiên tai.

Hình 1. Cảnh báo sớm là chìa khóa giảm nhẹ thiên tai

Với sự phát triển không ngừng của công nghệ, việc ứng dụng các công cụ tiên tiến như AI, máy học (Machine learning) kết hợp với GIS và viễn thám đang mở ra những hướng đi mới cho công tác quản lý rủi ro thiên tai. Các hệ thống này xử lý dữ liệu lớn một cách nhanh chóng và đưa ra dự báo chính xác, hỗ trợ các cơ quan chức năng có được thông tin kịp thời và hữu ích. Ví dụ, việc sử dụng các mô hình AI để phân tích dữ liệu thu thập từ vệ tinh và cảm biến địa lý có thể giúp xác định nhanh chóng các khu vực nguy cơ cao, từ đó, đưa ra biện pháp phòng chống và ứng phó hiệu quả. Công nghệ này cũng hỗ trợ quá trình giám sát liên tục, giúp các nhà quản lý theo dõi diễn biến của thiên tai theo thời gian thực.

Hình 2. Quản lý thảm họa thiên nhiên bằng ineternet vạn vật (IoT) và thiết bị di động

Nguồn: Moez Krichen và cộng sự, 2024

Công nghệ còn được dùng để kết nối tình nguyện viên với mạng lưới thông tin cứu nạn khẩn cấp. Theo đó, khi thiết bị có kết nối Internet, các tình nguyện viên có thể trực tiếp tham gia mạng lưới thông tin cứu nạn khẩn cấp mà không bị giới hạn bởi thời gian, không gian. Họ sẽ tiếp nhận yêu cầu cứu hộ trực tuyến, xác minh, phân loại thông tin. Các đối tượng cần cứu trợ sẽ được kết nối với đội cứu trợ gần nhất. Các tổ chức, đoàn cứu trợ sẽ được kết nối với khu vực, trường hợp tương thích về vị trí, tuyến đường, nhu cầu… từ đó, giảm thiểu rủi ro và tình trạng lãng phí nguồn lực cứu trợ.

Cảnh báo sớm thiên tai tại Việt Nam

Đối với Việt Nam, một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu, thiên tai liên tiếp xảy ra gây thiệt hại nặng nề, việc đầu tư, phát triển hệ thống cảnh báo sớm toàn diện về khí tượng thủy văn để "bắt bệnh" thiên tai bất thường càng trở nên cấp thiết - để bảo vệ tính mạng, tài sản, kinh tế cũng như sự phát triển bền vững, sự phồn vinh của đất nước.

Những biển hiện của biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét, những thảm họa thiên tai với tần suất và mức độ tàn phá gia tăng. Điều này đặt ra những thách thức lớn đối với nỗ lực phát triển bền vững của các quốc gia. Vì vậy, khoa học và công nghệ đóng vai trò then chốt trong việc dự báo, phòng ngừa và giảm nhẹ các rủi ro thiên tai, cũng như ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã và đang tích cực triển khai nhiều chương trình, dự án nghiên cứu và ứng dụng khoa học và công nghệ nhằm bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Đặc biệt, cảnh báo sớm để hành động sớm đã trở thành phương châm hành động trong phòng chống, giảm nhẹ thiên tai, không chỉ trong các tình huống thiên tai cụ thể mà xuyên suốt tất cả các ngày trong năm. Điều này có ý nghĩa quan trọng để phòng ngừa, sẵn sàng và ứng phó với thời tiết, khí hậu, đồng thời góp phần bảo vệ cuộc sống, sinh kế bền vững cho người dân. Hiệu quả mang lại từ các bản tin dự báo, cảnh báo sớm, dài hạn là rất lớn.

Tháng 10/2023, Tổng cục Khí tượng thủy văn (nay là Cục Khí tượng thủy văn) đã triển khai Hệ thống hỗ trợ cảnh báo mưa lũ và dông, sét. Hệ thống hỗ trợ cảnh báo mưa lũ và dông, sét gồm 3 hệ thống chính và cả 3 hệ thống này sẽ đưa ra các thông tin về bản đồ phân tích và dự báo định lượng mưa cho 6 giờ tiếp theo dựa trên dữ liệu radar thời tiết và dữ liệu đo mưa bề mặt. Hệ thống này còn được tích hợp thông tin cảnh báo về lũ quét và sạt lở đất do mưa gây ra. 

Đối với cảnh báo sớm tai biến sạt lở, có thể sử dụng các phương pháp như: Lắp đặt thiết bị quan trắc tự động ghi đo sự dịch chuyển của khối trượt. Khi sự dịch chuyển này vượt quá giới hạn có thể gây thảm họa thì hệ thống sẽ thông báo cho chính quyền và người dân kịp di rời khỏi nơi nguy hiểm. Tuy nhiên hạn chế của phương pháp này đó là trên toàn bộ khu vực miền núi Việt Nam tồn tại vô vàn mái dốc, sườn núi có nguy cơ sạt lở, chúng ta không có đủ kinh phí và nhân lực thực hiện công việc này. Mặt khác, ở nhiều nơi không có sóng điện thoại di động, không có internet, không có hệ thống điện thì công tác truyền tín hiệu về trung tâm phân tích cảnh báo không thể thực hiện được.

Hiện nay để cảnh báo tai biến sạt lở, lũ quét và các thiên tai địa chất khác vẫn đang sử dụng những bản đồ cảnh báo nguy cơ thiên tai do các nhà khoa học nghiên cứu, xây dựng. Trên các bản đồ này chỉ ra các khu vực có nguy cơ xảy ra thiên tai ở nhiều cấp độ khác nhau, tuy nhiên, chưa chỉ ra được thời gian khi nào xảy ra.

Vì vậy, công tác dự báo và cảnh báo thiên tai hiện nay đòi hỏi sự đổi mới mạnh mẽ về công nghệ và quy trình. Với mục tiêu nâng cao hiệu quả công tác này, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã triển khai các chương trình lớn như cập nhật phân vùng rủi ro thiên tai và lập bản đồ cảnh báo thiên tai. những bản đồ này cung cấp thông tin chi tiết về các thiên tai như bão, lũ, lũ quét, hạn hán, xâm nhập mặn, sạt lở đất và ngập lụt, giúp các địa phương xây dựng những giải pháp phòng chống thiên tai phù hợp.

Hình 3. Hệ thộng cảnh báo lũ quét, sạt lỡ đất chi tiết đến cấp xã

Nguồn: Cục Khí tượng thủy văn, 2025

Để nâng cao độ chính xác và hiệu quả của công tác dự báo, cần ứng dụng công nghệ hiện đại như IoT, AI, dữ liệu lớn (Big Data) và công nghệ vệ tinh vào quá trình quan trắc, giám sát và dự báo. Việc sử dụng các công nghệ này không chỉ giúp nâng cao khả năng phát hiện sớm các hiện tượng thiên tai mà còn giúp cảnh báo sớm, qua đó, hỗ trợ các cơ quan, địa phương chủ động ứng phó.

Vấn đề đặt ra là bài toán xử lý AI đòi hỏi rất lớn về hạ tầng thông tin, nguồn lực tài chính cũng như đội ngũ chuyên gia có trình độ cao về công nghệ thông tin. Hiện nay, nhân lực AI còn ít, nhất là AI nắm vững về lĩnh vực chuyên sâu như khí tượng thủy văn, để đào tạo được thì cơ chế trả lương cũng khó thu hút và giữ được lâu dài. Ngoài ra, hạ tầng tính toán và xử lý AI yêu cầu những chip xử lý nhanh với chi phí lớn. Tuy nhiên, với tầm quan trọng của khoa học công nghệ, đặc biệt là trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang ngày diễn biến phức tạp hơn, rõ ràng nếu không đầu tư, tận dụng sức mạnh khoa học công nghệ thì chắc chắn sẽ bị tụt hậu. Vì vậy, việc ứng dụng AI vào công tác dự báo là cấp thiết.

Việc triển khai các chương trình nghiên cứu, ứng dụng khoa học công nghệ phục vụ công tác phòng ngừa, giảm nhẹ tác động của thiên tai và bảo vệ môi trường cần được đẩy mạnh. Trong đó, Đề án phát triển năng lực ứng phó với sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn đến năm 2030 và định hướng đến năm 2045 là một trong những chương trình quan trọng cần được triển khai nhanh chóng.

TS. Nguyễn Đình Đáp

Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững