Trong báo cáo định kỳ hàng quý, Ngân hàng Thanh toán quốc tế (BIS) đã đánh giá tác động của tín dụng qua biên giới dựa trên kết quả phân tích thống kê tài chính quốc tế.
Theo đó, cách thức mà thống kê của BIS có thể đánh giá những khác biệt về quy mô tín dụng quốc tế đối với các quốc gia vay vốn, đồng thời mô tả vai trò của các ngân hàng quốc tế và thị trường trái phiếu quốc tế trong quy trình cấp tín dụng.
Cụ thể là, báo cáo sáng tỏ các quy mô tín dụng quốc tế và tác động của nó đến vấn đề ổn định tài chính tại các quốc gia vay vốn. Quy mô thứ nhất là nguồn vốn: Tín dụng qua biên giới có thể được tiến hành trực tiếp cho khách hàng phi ngân hàng, hoặc gián tiếp (ngân hàng cư trú sử dụng nguồn vốn vay qua biên giới để cho vay). Quy mô thứ hai là loại tiền cho vay: Bản tệ hay ngoại tệ. Quy mô thứ ba là hỗn hợp các chủ nợ và cấu trúc: Có thể là các ngân hàng hay phi ngân hàng, trong hay ngoài nước, cho vay trong nước hay cho vay qua biên giới.
Trong nửa thế kỷ trước, chao đảo các dòng vốn quốc tế đã đẩy các quốc gia vay vốn vào tình cảnh khó khăn triền miên. Chao đảo tín dụng qua biên giới thường bắt nguồn từ những thay đổi của nhà đầu tư về mức độ nghiện rủi ro, nên dễ bị tổn thương và bất ổn. Trước khủng hoảng tài chính toàn cầu (GFC) 2007-2009, các ngân hàng quốc tế kích động bùng nổ tín dụng nội địa tại các nước phát triển (AEs) và mới nổi (EMEs). Trong môi trường lãi suất thấp sau GFC, nhiều doanh nghiệp vay vốn mở rộng trái phiếu ngoại tệ, chủ yếu là USD. Từ năm 2020, dòng tín dụng này giảm phần nào do chi phí vay USD tăng cao, nhưng USD tiếp tục tăng giá và bất ổn địa chính trị đặt ra những nghi ngờ về tính bền vững của nợ nần.
Tín dụng quốc tế ít bị theo dõi, nhất là khi nó tăng nhanh hơn so với tín dụng trong nước. Điều này có thể giúp bùng nổ tín dụng trong nước, như đã từng xảy ra tại nhiều quốc gia sau GFC. Cho vay trực tiếp qua biên giới tăng cao nhằm tìm kiếm lợi ích khi giá cả tăng cao, làm tăng giá trị tài sản thế chấp và tiếp tục phóng đại tăng trưởng tín dụng. Tín dụng gián tiếp qua biên giới cũng đóng vai trò quan trọng tại nhiều quốc gia bằng cách cho phép các ngân hàng địa phương mở rộng tín dụng vượt quá mức độ bền vững của nguồn tiền gửi trong nước.
Các nguồn tín dụng quốc tế có thể mang lại lợi ích cho các nước vay vốn khi có nhu cầu, nhưng cũng có thể gây bất ổn do nó dẫn đến bùng nổ tín dụng trong nước. Trước khủng hoảng tài chính toàn cầu (GFC), các ngân hàng quốc tế dẫn dắt tăng trưởng tín dụng bằng cách cho vay qua biên giới và cho vay nội địa. Việc vay mượn trong những thời kỳ bùng nổ như vậy thường được tính theo ngoại tệ, chủ yếu là USD. Cách thức này sẽ giúp khách hàng tận dụng chi phí vay vốn thấp hoặc dễ tiếp cận với nguồn vốn quy mô lớn. Tuy nhiên, nó cũng tạo ra rủi ro, khi đồng bản tệ của bên vay bị mất giá, gánh nặng nợ nần tăng cao sẽ làm tăng chi phí thanh toán và vỡ nợ tiềm tàng. Sau GFC, người vay ngày càng tận dụng thuận lợi của mặt bằng lãi suất thấp đối với kỳ hạn dài trên các thị trường trái phiếu quốc tế. Điều này góp phần đa dạng hóa và mở rộng tiếp cận nguồn vốn, nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ nghiện rủi ro của các nhà đầu tư trái phiếu quốc tế.
Động lực tăng trưởng tín dụng qua biên giới phản ánh phần nào các điều kiện trên các thị trường tài trợ bán buôn toàn cầu, nhấn mạnh tầm quan trọng phải đánh giá cơ cấu các chủ nợ, cách thức tạo nguồn vốn tín dụng và mức độ thay đổi của tín dụng. Đối với các ngân hàng, thống kê của BIS đưa ra các thước đo có ích về lượng tín dụng do các ngân hàng nước ngoài cung cấp so với các ngân hàng trong nước, và lượng tín dụng được tạo ra và mở rộng tại địa phương so với tín dụng qua biên giới. Cho vay bán buôn ngắn hạn được đánh giá là không ổn định trong GFC, thường được sử dụng để cấp nguồn vốn tín dụng qua biên giới. Hệ quả là, trong thời kỳ căng thẳng tài chính, các ngân hàng nước ngoài có thiên hướng rút tín dụng qua biên giới nhanh hơn so với các ngân hàng trong và ngoài nước đang hoạt động tại địa phương trong nước.
Tăng trưởng quy mô tín dụng quốc tế đặt ra những thách thức về mặt chính sách. Tại những quốc gia chứng kiến bùng nổ tín dụng, tín dụng quốc tế gây khó khăn cho các cơ quan quản lý trong nước trong việc tìm kiếm giải pháp kiềm chế tín dụng. Mặc dù một số công cụ đã được triển khai, nhưng rất ít công cụ có khả năng kiểm soát tín dụng của các định chế bên ngoài. Hơn nữa, người vay có thể chuyển các khoản nợ bản tệ sang ngoại tệ, nếu lãi suất bản tệ tăng cao. Điều này có thể làm giảm hiệu quả của chính sách tiền tệ trong nước và trói buộc nền kinh tế với các điều kiện về lãi suất do bên ngoài sắp đặt, kể cả trên các thị trường trái phiếu quốc tế.
Quy mô tín dụng quốc tế
Tín dụng quốc tế có thể góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nhưng có thể gây bất ổn nếu mở rộng quá nhanh. Thống kê ngân hàng quốc tế (IBS) và các chỉ số thanh khoản toàn cầu (GLIs) là thông tin chủ chốt, có tác dụng sáng tỏ ba quy mô tín dụng đối với khách hàng phi ngân hàng tại mỗi nền kinh tế.
Cho vay trực tiếp và gián tiếp qua biên giới và tín dụng ngoại tệ
Trong phân tích ổn định tài chính, một khía cạnh chủ chốt là mức độ hỗ trợ tín dụng từ nước ngoài cho khách hàng phi ngân hàng tại một quốc gia cụ thể. Việc quy về không đối với các khách hàng phi ngân hàng - nghĩa là điều chỉnh để các định chế tài chính phi ngân hàng, doanh nghiệp phi tài chính, các chính phủ và hộ gia đình tập trung vào nền kinh tế thực. Tín dụng qua biên giới được tiến hành dưới những hình thức khác nhau, phổ biến nhất là khách hàng phi phi ngân hàng vay trực tiếp từ người không cư trú (bất kể là ngân hàng hay chủ nợ phi ngân hàng). Loại hình tín dụng qua biên giới trực tiếp này là thước đo chuẩn mực được sử dụng trong việc đánh giá sự lệ thuộc vào tín dụng quốc tế.
Tuy nhiên, tín dụng quốc tế được triển khai dưới hình thức gián tiếp. Các chủ nợ tại một quốc gia có thể vay từ người không cư trú (những ngân hàng khác hay chủ nợ phi ngân hàng) để cho vay lại đối với khách hàng phi ngân hàng. Quan trọng là, tín dụng gián tiếp này cho phép cho vay nhiều hơn so với lượng tiền gửi trong nước. Cấu thành tín dụng này thường bị bỏ qua trong phân tích thực nghiệm về bùng nổ tín dụng, nhưng là nguồn tín dụng cận biên tại nhiều quốc gia.
Trong đợt bùng nổ tín dụng trước khi xảy ra GFC, cho vay qua biên giới trực tiếp đối với khách hàng phi ngân hàng tại Hungary và các nước Baltic tăng khoảng 34%/năm trong 6 năm liên tiếp cho đến quý I/2009. Ngoài ra, các ngân hàng tại những quốc gia này rút tiền từ tín dụng qua biên giới gián tiếp để mở rộng cho vay trong nước. Cho tới năm 2008, hai cấu phần tín dụng này chiếm trên 50% tổng dư nợ ngân hàng đối với khách hàng phi ngân hàng tại những quốc gia này.
Sau GFC, tín dụng ngân hàng trực tiếp và gián tiếp đóng vai trò khác nhau. Đối với các khách hàng AEs, tín dụng ngân hàng giảm theo quy mô hoạt động kinh tế, nhưng tỷ trọng cho vay trực tiếp và gián tiếp tăng nhẹ và chiếm 18% tổng tín dụng ngân hàng. Đối với các khách hàng EMDEs, tín dụng ngân hàng quốc tế giảm theo tỷ trọng tổng tín dụng ngân hàng, điều này có thể phản ánh kết quả tăng đáng kể về tín dụng trong nước nhờ tiền gửi tăng cao.
Tín dụng quốc tế thường được đặt dưới dạng đồng tiền xa lạ đối với người vay, bất chấp bên cho vay là ngân hàng trong nước hay ngoài nước, gây lo ngại cho các nhà tạo lập chính sách do tỷ giá biến động bất ngờ có thể đẩy nợ nần tăng cao. Kể từ cuối quý 3/2024, khoảng 90% tín dụng ngân hàng qua biên giới tính theo 5 đồng tiền chủ chốt (USD, EUR, JPY, GBP, CHF).
Các bên cấp tín dụng: Quốc gia và địa phương
Tín dụng ngân hàng qua biên giới có thể, nhưng không bắt buộc phải cho các ngân hàng nước ngoài một vai trò quá mức trên các thị trường tín dụng trong nước. Những ngân hàng phi trong nước này thể hiện rõ nét tại những quốc gia mà tín dụng ngân hàng qua biên giới trực tiếp chiếm tỷ trọng lớn trong tổng tín dụng. Tuy nhiên, ngay cả tại những quốc gia mà tín dụng ngân hàng qua biên giới tương đối thấp, các ngân hàng nước ngoài có thể đóng vai trò trụ cột thông qua sự hiện diện trong hệ thống ngân hàng trong nước. Trong khi một số ngân hàng hoạt động như ngân hàng trong nước (nhận tiền gửi trong nước để cho vay tại địa phương), những ngân hàng khác tiến hành cho vay tại địa phương từ nguồn tiền vay được ở nước ngoài (có thể dưới những hình thức khác nhau).
Trong những thập niên vừa qua, vai trò cấp tín dụng của các ngân hàng nước ngoài tiến triển nhanh chóng. Trái quyền quốc tế (bao gồm toàn bộ tín dụng qua biên giới và cho vay ngoại tệ tại địa phương trong nước) mở rộng trong những năm 1970 và 1980, nhờ chênh lệch về điều chỉnh, đổi mới và tự do hóa tài chính. Làn sóng mở rộng thứ hai diễn ra trước GFC, sau đó nhiều ngân hàng (nhất là các ngân hàng châu Âu) hạn chế hoạt động ở bên ngoài. Cuối quý 3/2024, khoảng 70% trong tổng dư nợ tín dụng quốc tế là do ngân hàng bên ngoài cung cấp.
Các ngân hàng nước ngoài cũng hoạt động tại chỗ (quốc gia của người vay), hầu hết là cho vay bản tệ. Việc phối hợp những trái quyền này với trái quyền quốc tế sẽ cung cấp thước đo về mức độ tham gia của các ngân hàng nước ngoài trên tổng tín dụng ngân hàng đối với khách hàng phi ngân hàng.
Sau GFC, các ngân hàng nước ngoài thu hẹp dần hoạt động cho vay đối với các khách hàng EMEs, khi hệ thống tài chính trong nước phát triển. Tại EMEs, mức độ tham gia của các ngân hàng nước ngoài giảm từ tỷ trọng trên 20% vào năm 2008 xuống 7% vào năm 2024. Trái lại, mức độ tham gia của các ngân hàng nước ngoài tại AEs vẫn tiếp tục tăng.
Đôi khi các ngân hàng nước ngoài cũng cho vay ngoại tệ tại quốc gia đang hoạt động, và thường áp dụng lãi suất cho vay như đối với đồng bản tệ. Tại EMEs có mức độ tham gia tương đối cao của các ngân hàng nước ngoài, tỷ trọng tín dụng ngoại tệ cũng tăng cao. Không có bằng chứng về mối tương quan này đối với các khách hàng AEs, do khách hàng có thiên hướng vay bản tệ không liên quan đến sở hữu ngân hàng. Hơn nữa, nhiều khách hàng trong nước tại AEs thường có mối liên kết chặt chẽ với hệ thống tài chính toàn cầu, nên dễ dàng tiếp cận các nguồn ngoại tệ trực tiếp hoặc thông qua chi nhánh ở nước ngoài.
Thị trường vốn ngày càng quan trọng trong nền tài chính quốc tế
Trong khi các ngân hàng vẫn đóng vai trò chủ chốt về cung cấp tín dụng ngoại tệ, các thị trường vốn quốc tế ngày càng trở nên quan trọng sau khi xảy ra GFC, được phản ánh qua các chỉ số thanh quản toàn cầu của BIS. Xu hướng mở rộng tín dụng thông qua phát hành chứng khoán nợ hình thành khi các ngân hàng chủ nợ rời đi sau GFC, thay vào đó là các nhà đầu tư phi ngân hàng. Sự chuyển dịch này thể hiện rõ nét tại EMEs, khi tỷ trọng trái phiếu tăng từ gần 1/3 vào cuối năm 2008 lên gần 50% vào giữa năm 2024 .
Sự lệ thuộc ngày càng tăng vào các thị trường vốn quốc tế mang lại lợi ích và hạn chế cho người vay. Chứng khoán nợ cho phép các khách hàng EME khai thác nguồn vốn đầu tư quy mô lớn, góp phần đa dạng hóa rủi ro bắt nguồn từ các ngân hàng và các nhà đầu tư. Hơn nữa, các khách hàng EME còn gặp thuận lợi vay dài hạn hơn so với kỳ hạn do các ngân hàng đưa ra. Mặt khác, các thị trường vốn có thể sẽ dễ thay đổi theo những chao đảo về cảm nhận rủi ro toàn cầu, tác động đến tỷ giá và khả năng hoàn trả tín dụng ngoại tệ, khi USD tăng giá và chi phí vay USD tăng trong thời gian gần đây đã đẩy các EME vào tình thế dễ bị tổn thương trước những thay đổi đột ngột về cảm nhận của nhà đầu tư.
Kết luận
Quy mô tăng trưởng tín dụng quốc tế đặt ra những thách thức khác nhau về mặt chính sách.
Thứ nhất, tại những quốc gia chứng kiến bùng nổ tín dụng, tín dụng quốc tế thường gây phức tạp cho các cơ quan quản lý trong nước khi muốn tìm kiếm cách thức theo dõi hay kiềm chế tín dụng. Chẳng hạn, cơ quan quản lý trong nước có một vài công cụ để giảm tốc độ tăng trưởng tín dụng trong nước. Tuy nhiên, do thiếu kiểm soát vốn, các công cụ đo lường, ít kiểm soát, cho vay từ các định chế bên ngoài hạn chế.
Thứ hai, một vài nước bắt buộc phải củng cố các yêu cầu về vốn và tuân thủ quy tắc “ring-fencing” sau GFC - yêu cầu các ngân hàng phải tách bạch hoạt động ngân hàng bán lẻ và hoạt động đầu tư. Quy tắc này đã gây tranh cãi, nhất là trong trường hợp áp dụng trong dài hạn. Quy tắc này có thể giúp các ngân hàng ổn định trong ngắn hạn, nhưng có thể kìm hãm các hoạt động chuyển giao vốn qua biên giới. Các nhà tạo lập chính sách nên tiếp tục nghiên cứu quy tắc đánh đổi này.
Cuối cùng, các nhà tạo lập chính sách không nên coi nhẹ những thách thức khác vốn đã nổi lên từ sau GFC. Tín dụng ngân hàng qua biên giới chỉ tham gia hạn chế các hoạt động phát hành trái phiếu, phần lớn được hấp thụ bởi các chủ nợ phi ngân hàng. Hình thức tín dụng này (cho vay giữa các tổ chức phi ngân hàng) vẫn mờ nhạt do thiếu vắng các dữ liệu về các bên nắm giữ trái quyền hợp nhất. Hơn nữa, loại hình tín dụng này cũng ít bị tác động bởi các sáng kiến điều chỉnh sau GFC nhằm vào lĩnh vực ngân hàng.
Nguồn: BIS tháng 3/2025
Hoàng Thế Thỏa